|
фикрлар мавжуд. Жумладан, Ю. Бромлей миллат пайдо бўлгун-ча бўлган даврдаги этник психиканинг ўзига хослиги асосан локал аҳамият касб этиши мумкин, ўзини бутун халқ миқёсида эмас, балки маълум ҳудудлар доирасидагина намоён этган ҳол-да, деб ёзади.1 Бу эса халқнинг ижтимоий руҳиятига ҳам таъсир этмай қўймаган. Натижада нафақат ижтимоий онгида, ҳаттоки маданиятда ҳам локал ва ҳудудий ўзига хослик сақланиб қол-ган. Лекин бу фарқлар ўша даврга хос бўлган элатнинг умумий хусусиятга ёки этник-маданиятга эга бўлганлигини рад эта ол-майди.
Романтик миллатчилик муаллифлари ҳам миллат шакллан-гунига қадар турли аҳоли гуруҳини боғлаб турадиган қандай-дир “миллий руҳ” мавжуд бўлган, деб ҳисоблашган.
Шундай қилиб, тил ва маданият ўхшашлиги, ҳудуд бирлиги, руҳий хусусият яқинлиги каби белгилар (яъни, этник белгилар, маркерлар) асосида (минтақадаги бошқа гуруҳларга нисбатан “биз-улар” антитезаси орқали) туркий тилли ўтроқ аҳоли ора-сида ўзаро яқинлик ва бирдамлик ҳисси шаклланиб борган. Марказий Осиёдаги туркий тилли ўтроқ аҳолини бошқа жамоа лардан фарқлаш ва уларни ягона бир жамоа сифатида ифода-лаш мақсадида биз ҳам ўз ўрнида “ўзбек элати” тушунчасини қўллашни лозим топдик. Академик Карим Шониёзов IX–XII асрларда элатга хос этник кўрсаткичларнинг ривожланиши на-тижасида “онг сезими, ўзлигини англаш (албатта, ўз даври да-ражасида – муаллиф), туркийлик тушунчаси ўзбек аждодлари-нинг элат бўлиб шаклланган қисмида қатъийлашиб қолган де-сак, хато бўлмайди”,2 деб ёзади. Ушбу фикрга қўшилиш мумкин. Чунки, Ғарбий Қорахонийлар давлати ҳудудида яшовчи аҳоли орасида қарлуқ-чигил лаҳжаси асосидаги жонли туркий тили-ни (ХХ асрга оид илмий адабиётларда “чиғатой тили” ёки “эски ўзбек тили” деб аталган) умумийлашуви натижасида уларда нафақат ўша пайтдаги форсий тилли аҳолидан балки атрофда-ги бошқа туркий қавмлардан ҳам фарқ қилишини, қолаверса, ўзининг ўтроқ хўжалик-маданий турмуши орқали ҳам бошқа туркий чорвадор аҳоли гуруҳидан ажралиб туришини ва яна шу каби ўзига хос белгилар орқали “биз-улар” антитезаси асо-
Бромлей Ю. Этнос и этнография. – М., 1973. – С.85.
Шониёзов К. Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни... – 433 бет.
64 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
сида ўзликни англаш ҳисси юзага келган бўлиши мумкин. Биз-нингча, бу даврда тил омили таъсирида (гарчи шаҳар аҳолиси-нинг катта қисми икки тилли бўлган бўлса-да) форсий ва тур-кий тилли аҳолининг ўзликни англаши фарқ қилган.1 Ҳар ҳол-да, бу даврда тил омили бирмунча долзарблашиб, туркий ёзма адабиётнинг кучайиши ўз навбатида форсий ва туркий адабиёт ўртасида сезиларли рақобат муҳити пайдо бўлаётганлигидан далолат беради. Хусусан, бу даврда Маҳмуд Қошғарий, Юсуф Хос Хожиб, Яҳмад Яссавий кабилар туркий тилда ижод қилганлик лари фикримизнинг далили бўла олади. Аҳмад Яссавийнинг “Ҳикмат”лари, унинг шогирдлари Бобомўчин ва Ғарибийнинг шеърлари, Сулаймон Боқирғонийнинг “Ҳиббатул ҳақойиқ”и, ноъмалум муаллиф томонидан ёзилган “Муфтоҳул адл”, Рабғу-зийнинг “Қиссасул анбиё”си ва бошқа асарлари ҳозирги ўзбек тилимизга жуда яқин туркий тилда битилган. Эътиборли жиҳа-ти, ушбу асарларнинг барчасида диний мотивлар устун туради. Этник тараққиётда тил омили муҳим ўрин тутишини ҳисобга олган ҳолда айтиш мумкинки, Мовароуннаҳр туркий тилининг ривожланиш тарихи ўзбек халқи этник тарихини ўрганишда долзарб аҳамият касб этади.
Эски ўзбек адабиёти қардош қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ ва туркман адабиётидан асосан ёзма адабиёт шаклида ривожлан-ганлиги, оғзаки адабиёт эса иккинчи ўринда турганлиги билан ҳам фарқ қилган. Айнан ёзма адабиёт орқали Мовароуннаҳрда-ги туркий адабиёт форс адабиёти билан рақобатлаша бошлади. Унинг энг ривожланган даври шубҳасиз Алишер Навоий дав-рига тўғри келади, десак хато бўлмайди. Алишер Навоий ўзи-нинг “Муҳокаматул-луғатайин” номли асарида туркий тилнинг адабий имкониятларини юқори баҳолаб, бу борада у форс тили билан рақобатлаша олиши масаласини муҳокама қилиши ҳам сўзимизнинг исботи бўла олади2.
Умуман олганда, темурийлар даврида туркий тил нафақат
Этнос назариясига кўра, элат деб номланувчи янги, бирмунча йирик этнослар пайдо бўлиши билан тилнинг роли янада ортади. Бунда тилни ёзув билан мустаҳкамланиши муҳим рол ўйнайди. Қа-ранг: Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. – М., 1973. – С.48.
2 Қаранг: Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 томлик. Муҳокаматул-луғатайн. 16-том. – Т.: Фан, 2000. – Б.3–36.
Do'stlaringiz bilan baham: |
