|
бўла олмас эди. Аммо каналлар қазиш, ирригация иншоотлари-ни қуриш айрим шахслар, ҳатто алоҳида майда жамоа қўлидан келмас эди. Бундай ишларга кенг халқ оммасининг қатнашуви ва унга йирик, марказлашган идорага эга бўлган давлат раҳбар-лик қилиши зарур эди. Демак, бу даврда хўжаликнинг равнақ топиши учун зарур объектив шароит – мамлакатнинг хўжалик ва сиёсий жиҳатдан марказлашиши эди. Аммо феодал ишлаб чиқариши ўз табиатига кўра иқтисодий ва сиёсий тарқоқликни тақозо қиларди. Умуман, Марказий Осиёнинг сунъий суғориш-га асосланган худудларида феодал муносабатлари тарихи бош дан-оёқ икки тенденция, яъни: моддий ишлаб чиқаришнинг объектив шароити туғдирган – марказлашиш тенденцияси ва феодал ишлаб чиқариш усули туғдирган тарқоқлик тенденция-си ўртасидаги кураш билан ифодаланган”.1
Иқтидорли ҳукмдор ва хонлар томонидан кучли марказлаш-ган давлат тузилган тақдирда ҳам унинг биринчидан, йирик ер эгалигига хос тарқоқлик туфайли узоқ яшаб қолиши муш-кул эди; иккинчидан, марказлаштириш бутун мамлакатни сиё сий жиҳатдан бирлаштирса-да, уни ягона иқтисодий негизга боғлай олмас эди. Шу боис суғорма деҳқончилик воҳалари одат-да бир-биридан мустақил ҳисобланарди. Фақат, ҳар бир ҳудуд маҳсулот айрибошлаш учунгина ўз атрофидаги қишлоқлар би-лан савдо-сотиқ олиб борувчи микро иқтисодий марказларга боғланган. Бу марказлар бозор сифатида ўз атрофидаги қиш лоқларни жипслаштирарди.
Ўтроқ аҳолининг ўзлигини англашида чорвадор туркий-лардагидек қариндош-уруғчилик жамоасидан кўра, ҳудудий қўшничилик жамоаси муҳим ўрин тутади. Чунки, ўтроқ аҳоли маълум бир ҳудудда муқим яшаганлиги учун унинг ижтимоий ҳаётида узоқда яшовчи қариндошлардан кўра, яқинда яшовчи қўшнилар кўпроқ рол ўйнайди. Шу боис, ўтроқ аҳоли орасида
Ваҳобов М. Ўзбек социалистик миллати... – 12 бет. В.С. Батраков-нинг ёзишича, Фарғона водийси Қўқон хонлиги даврида йирик ка-наллар қурилгунига қадар, бир-биридан ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий жиҳатдан ажралган алоҳида кичик-кичик воҳаларга бўлинган. Қа-ранг: Батраков В.С. Характерные черты сельского хозяйства Ферган-ской долины в период Кокандского ханства // Труды САГУ. Вып.62.
– С.113–114.
70 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
ўзларининг яқин қариндош-уруғларидан ташқари ўз қўни-қўш-нилари ва маҳалладошлари билан ҳам ўзаро ёрдамлашиш ҳис-си жуда кучли эди.1 Ижтимоий ҳаётдаги ҳамкорлик, доимий мулоқот, маросим ва урф-одатлар орқали эса умумий ижтимо-ий-маданий тартиб қарор топиб борган. Ўзларининг яшаб тур-ган жойларига қаттиқ боғланиб қолган ҳолда, одатда, ўтроқ ўз-беклар ўзларини ўша жойга нисба берган ҳолда ўз номига яшаб турган жойларининг номини қўшиб айтишган. Масалан, “мен фалон қишлоқликман”, “фалон шаҳарлик”, “фалон маҳаллалик” деб айтишган.2 Бундан ташқари, ўтроқ аҳоли ватан сифатида ўз уйи, маҳалласи, шаҳар ва қишлоғини тушунган. Ўз қишлоғидан бошқа бир қишлоқ ёки шаҳарга бориб қолган ўтроқ аҳоли ўзи-ни мусофир сифатида ҳис қилар, ўзга қишлоқ аҳолиси ҳам унга мусофир, ўзга жойдан келган киши сифатида қараган. Маълум бир маҳалла ёки даҳанинг ҳақиқий аъзоси бўлиш учун, албат-та, ўша жойда муқим яшаши ва ўша маҳаллада доимий турар жойга эга бўлиши лозим бўлган3. Шундагина маҳалла жамоа сига тегишли бўлган барча “ҳуқуқлардан” фойдалана олган: қўни-қўшничилик, маҳалла-куйчилик, оила-никоҳ ва бошқа муносабатларни ўрнатган.
Марказий Осиёда ҳудудий мансубликнинг аҳамияти яна шу нарсада кўзга ташланадики, минтақанинг бир ҳудудидан бошқа бир ҳудудига кўчиб борган ўтроқ аҳоли гуруҳи одатда
Қўни-қўшничилик муносабатлари ҳақида оят ва ҳадисларда жуда кўп фикрлар билдирилган бўлиб, ўтроқ ўзбеклар уларга қатъ-ий амал қилишга ҳаракат қилишган. Шу боис, ўзбекларда қўни-қўш-ничилик муносабатлари ҳақида кўплаб мақол ва ибратли сўзлар пайдо бўлган: “Ҳовли олма – қўшни ол”, “Қўшнининг қўшнида ҳаққи бор”, “Қўшничилик – мингйилчилик”, “Қўшнинг тинч – сен тинч” ва ҳоказо.
2 Бизнингча, аждодларимизнинг бухорий, фарғоний, тошкандий, самарқандий каби ўз исмлари ёнига жой номлари билан боғлиқ та-халлусларнинг қўлланилиши, нафақат уларнинг туғилиб ўсган жойи ҳақида маълумот берибгина қолмасдан, шунингдек, уларнинг ўзла-ри мансуб бўлган маҳаллий маданий муҳит (ҳудудий мансублик)га нисба бериш мақсадида ҳам қўлланилган.
3 Сухарева О.А. Квартальная община позднефеодального города Бухары. – М.: Наука, 1976. – С.19.
Do'stlaringiz bilan baham: |
