|
маҳаллий аҳоли томонидан улар кўчиб келган жойнинг номи билан аталган. Илмий адабиётларда ҳам улар алоҳида “ҳудудий гуруҳлар” сифатида тилга олинади1. Масалан, қаршилик, урган-жи, фарғоналик, қашғарлик кабилар шулар жумласидандир.
Хоразм воҳасининг қайси ҳудудидан кўчиб келганидан қатъи назар урганжи деб аталган. Фарғона водийсидан Шарқий Тур-кистонга кўчиб борган ҳар қандай аҳоли андижонлик деб атал-
ган. Ҳудудий гуруҳларнинг номлари этноним ҳисобланмаса-да, этнонимга хос белги касб этади.
XVII–XVIII аср бошларига келиб Марказий Осиёнинг учта хонликка бўлиниб кетиши, улардаги сиёсий ҳокимият асоси-нинг ўзига хослиги, мафкуравий қарашлар, рамзлардаги баъзи фарқлар аҳолининг ҳудудий ўзлигини англашига ўз таъсирини кўрсатган. Немис олими Питер Финкенинг ёзишича, кундалик ҳаётда ўзбек идентиклиги Ўзбекистоннинг турли ҳудудлари-да турлича мазмун касб этади ва маҳаллий ўзига хослик касб этади. Мисол учун, бухоролик (асосан шаҳар аҳолиси) ўзбеклар ҳудудий ўзлигининг марказий қисмида икки тиллик (билин-гивизм) ва келиб чиқишининг аралашлиги (туркий ва форсий нисбатнинг мутаносиблиги) ташкил этади. Хоразмда ўзликни англаш, асосан, туркий тилли халқлар (ўзбек, қозоқ, туркман, қорақалпоқ) доирасида бўлиб, ўзбекларнинг ўзи ҳам қипчоқ ва ўғуз лаҳжасида сўзлашувчи гуруҳларга бўлинади ҳамда ўз
навбатида уларнинг ҳар иккисида ҳам Ўзбекистонинг бошқа ҳудудлари ўзбеклари ва қарлуқ лаҳжасига асосланган ўзбек адабий тилига нисбатан “ўзгача” муносабат шаклланган. Муал-лиф Фарғона водийси ва Қашқадарё воҳаси ўзбеклари ўзлиги-нинг маҳаллий хусусиятлари ҳақида ҳам фикр билдириб ўтган2. Шундай экан, аҳолининг этник таркиби, хўжалик шакли, тур-муш тарзи, тарихий ва табиий-иқлимий шароити жиҳатидан Мовароуннаҳрнинг ҳар бир вилояти (баъзи шаҳар ва йирик қишлоқлар ҳам) ўзига хос тарихий-этнографик маконни таш-
Кармышева Б.Х. Этнические и территориальные группы насе-ления северо-восточной части Кашкадарьинской области Узбекской ССР / КСИЭ. Вып. XXXIII. 1960. – 47–53.
2 Finke Peter. Variations on Uzbek identity: Strategic Choices, Cognitive Schemas and Political Constraints in Identification Processes. – New York and Oxford: Berghahn, 2014. – P. xii.
72 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
кил этар эдики, бу ҳолат аҳоли орасидаги ҳудудий ўзликни анг лашда ҳам ўз ифодасини топган эди. Ушбу омилларнинг барча-си ўзбеклик тушунчасига нисбатан турли ҳудудларда турлича муносабатнинг шаклланишига сабаб бўлган.
Мусулмонлик тушунчаси ўтроқ ўзбеклар ижтимоий ўзли-гининг асосини ташкил этган. Уларнинг бутун оилавий ва жа-моавий ҳаёти, ахлоқ-одоб нормалари (этикети), урф-одат ва маросимлари шариат қоидалари асосига қурилган эди1. Мусул-монларга хос ахлоқ-одоб қоидалари одатда тарбия жараёнида шахсий намуна кўрсатиш, ҳунар ва меҳнатга ўргатиш, ҳикматли сўзлар, мақоллар ва ибратли ривоятлар орқали болалар онгига ёшлигидан сингдириб борилган2. Уларнинг турмуш тарзи би-лан боғлиқ моддий маданиятида, хусусан, турар жойларининг баъзи элементларида (“ичкари” ва “ташқари”, “уйнинг қибласи”
ва ҳоказо каби), кийим-кечакларининг бичими, шакли ва турла-рида (паранжи, мурсак, салла, “муллача ёқа” ва ҳ.), таомларнинг ҳалол ва ҳаромга ажратилиши ва бошқа шу каби жиҳатларда
ҳам шаръий қоидалар ўз ифодасини топган эди. Масалан, ўз-бек аёллари ўзларини бегона эркакларнинг назаридан тўсиш
мақсадида қоматни беркитувчи кенг ва дағал матодан кийим кийиш билан бир қаторда кўчада юрганда юзларини паранжи ва чачвон билан ёпиб юрган бўлса, оилавий ҳаётининг асосий қисмини бегона кишиларнинг кириши мумкин бўлмаган ичка-
В. Наливкин ўтган аср бошларида шундай ёзган эди: “Шариат инсон ҳаётининг имкон қадар барча икир-чикиригача қатъий бел-гилаган ҳолда унинг ҳаётини ўзига бўйсундиради, унинг энг махфий томонларигача таъсир этади ва бу йўл билан нафақат мусулмон ки-шининг хатти-ҳаракатини, ҳаттоки ўй-фикри ва бутун хаёлотини эгаллаб олади”. Қаранг: Наливкин В.П. Туземцы раньше и теперь. – Т., 1913. – С.42–44.
2 Хороший тон: Сборник правил и советов на все случаи жизни, общественной и семейной. – М.: Советский писатель, 1991. – 544 с. Марказий Осиё хонликларида раис деган лавозим бўлган. У шариат аҳкомларини фуқаролар томонидан бажарилишини назорат қилган. Шунингдек, мухтасиб лавозими ҳам мавжуд бўлиб, улар намоз ўқиш (масжидда), рўза тутиш, савдодаги ҳалоллик ва бошқа шаръий ҳукм-ларни назорат қилиб турган. Айбдорлар дарра уриш, эшакка тескари ўтказиш (сазойи) ва ҳоказолар билан жазоланган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
