|
кесил шаклланган дея қайд этилган ўзбек элатининг этномада-ний ўзлиги ўтроқлик, туркийлик ва мусулмончилик ғояларига асосланган эди, десак муболаға бўлмайди. Шу билан бир қатор-да, ўзбек элатининг таркиби фақат ўтроқ аҳолидангина иборат бўлмай, бу даврда ва ундан кейинги даврларда ҳам унинг тар-киби чорвадор туркий ва турклашган мўғул қабилалари ҳисо-бига бойиб борган. Уларнинг ўтроқлашмаган қисми ўзининг турмуш тарзи, маданияти, уруғ-қабилавий тузилиши жиҳати-дан ўтроқ аҳолидан ажралиб турган.
Қисман XI–XII асргача кўчиб келиб жойлашган, аммо бутун-лай ўтроқлашмаган ва қисман XII асрнинг биринчи чорагидан бошлаб, хусусан, мўғуллар истилоси туфайли, кўплаб кўчманчи турк-мўғул қабилаларининг ҳамда XV аср охири – XVI аср бош ларида Шайбонийхон бошчилигида кўчманчи ўзбек уруғлари-нинг ўтроқ деҳқончилик воҳаларига кириб келиши ва уларнинг салмоқли қисмининг ушбу ҳудудларда ўтроқлашиши ҳисобига “ўзбек элати”нинг этник таркиби ҳамда антропологик қиёфаси янада ранг-баранглик касб этган бўлса-да, унинг этномаданий ўзлиги асосини ўзгартириб юбора олмаган. Аксинча, уларнинг ўтроқлашган қисми ўзларининг хўжалигига ва уруғчилигига хос анъаналарини унутиб, ўтроқ аҳоли таркибига (унинг этно-маданий муҳитига) батамом сингиб кетган эди. XIX аср охири
– XX аср бошларига келиб уларнинг ўтроқлашган қисмининг уруғ номлари ва яшайдиган ҳудудлари ҳақидаги маълумотлар асосан этнотопонимлардагина сақланиб қолган.1
Узоқ асрлар давомида ўтроқ аҳоли билан ёнма-ён яшаб кел-ган бўлишларига қарамай, ўзларининг қабила-уруғчиликка хос хусусиятларини ва хўжалик анъаналарини сақлаб келган қади-мий туркий элатлар, турк-мўғул қабилалари ва чорвадор ўзбек уруғларининг каттагина қисмига нисбатан ҳам ўтроқ маданий ҳаёт маълум даражада таъсир кўрсатган бўлса-да, уни буткул ўзгартира олмаган. Шунинг учун улар ХХ аср бошларига қадар нафақат уруғ қабилавий ўзлигини, балки турмуш тарзи ва ма-
1 Қаранг: Губаева С.С. Этнические состав населения Ферганской в конце XIX – начале XX в. (по данным топонимии). – Т.: Фан, 1983. – С.105; Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана (по этнографическим данным). – М., 1976. – 323 с.
68 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
даниятидаги (тил лаҳжаси ва руҳий хусусиятига ҳам тегишли) анъаналарини ҳам сақлаб қолган эди.
Ўзбек элатининг этник ўзагини ташкил этувчи ўтроқ қисми билан бутунлай қоришиб кетмасдан, ўзига хос хусусиятлари-ни сақлаб келаётган турк-мўғул қабилалари ва кўчманчи ўз-бек уруғлари ўзларини нафақат ўтроқ туркий аҳолидан, балки ўзаро бир-биридан ҳам кескин фарқланган. ХХ аср бошларига қадар улар алоҳида “субэтник гуруҳлар”ни1 ташкил этган ҳолда ўзларининг этник-маданий мансублик ҳиссини сақлаб келган. Турмуш тарзи асосида аҳолининг кундалик маданияти
шаклланар экан, ўтроқ турмуш тарзи айни пайтда ўтроқ ўз-бекларнинг кундалик турмуш маданияти асосларини белгилаб берган. Маданий ўзлик эса уларнинг диний онги, шуури асо-сида ривожланган. Яна бир омил борки, агар тилдаги фарқ эъ-тиборга олинмаса, бу даврда яшовчи форсий ва туркий тилли ўтроқ аҳолининг турмуш тарзи, маданияти, диний дунёқараши ва урф-одатлари жуда ўхшаш бўлган. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, Мовароуннаҳрда яшовчи ўтроқ ўзбекларнинг турмуш тарзи ва этник маданиятининг шаклланишида ушбу ҳудуднинг ўзига хос табиати ва иқлим шароити ҳам муҳим рол ўйнаган. Чунки, бу ҳудуддаги ўтроқ ҳаёт тарзи асосан воҳаларда суғор-ма деҳқончилик (шаҳарларда эса ҳунармандчилик-косибчилик, савдо-сотиқ) асосида ташкил этилар эди. Сунъий суғорилади-ган деҳқончиликка таянадиган бундай хўжаликнинг маҳсул-дорлиги юқори бўлиб, лалми деҳқончилик ва кўчманчи чорва-чиликка нисбатан сердаромад ҳисобланса-да, лекин унумдор ер билан бирга сувнинг ҳам бўлиши жуда муҳим ҳисобланар эди. Сув бор жойларда ҳаёт қайнар, сув йўқ жойлар эса қурғоқ дашту биёбонлардан иборат эди. Марказий Осиёда ер эгалиги ривожланган даврда сунъий суғорма деҳқончилик учун сув ва сув иншоотларининг аҳамияти борасида М. Ваҳобовнинг қуйи-даги фикрлари диққатга сазовордир: “Сувсиз, яъни каналлар ва суғориш иншоотларисиз ернинг ёлғиз ўзи деҳқончиликка асос
Субэтник (этнографик) гуруҳ – маълум бир халқ таркибидаги, ўзининг баъзи бир хусусиятларини, яъни тил лаҳжаси, хўжалик фао-лияти, турмуш тарзининг баъзи томонлари билан ажралиб турувчи ҳамда уруғ-қабилавий ўзлиги ва анъаналарини маълум даражада сақлаб қолган аҳоли гуруҳидир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
