Хўжахонов исмоилжон мансурович ўзбекларнинг миллий ўзлиги

Ўзбекларнинг миллий ўзлиги

59

ва қадриятлар тизими муҳим ўрин тутишини ёзиб ўтган эди¹. Шу нуқтаи назардан қарайдиган бўлсак, бизнингча, ўзбек уруғларининг асрлар давомида Марказий Осиё хонликларида ҳукмронлик қилиб келиши, уларнинг фаолиятида минтақадаги кўчманчи чорвадорлар ва ўтроқ аҳолининг турли қадриятлари ва рамзлари тизимининг бирлаштирилиши, айниқса, минтақа-даги диний-маданий анъаналарнинг ҳимоячиси сифатидаги хизматлари ва бошқа шу каби омиллар асосида “ўзбек” атамаси янгича мазмун касб этгани ҳолда Марказий Осиё сунний мусул-мон маданиятининг ҳомийси ва давомчиси каби сифатларни ўзида мужассам эта бошлаган бўлиши мумкин. Бу эса ХХ аср бошларида “ўзбек” атамасининг ўзларини минтақадаги ўтроқ туркий маданият (ҳамда мусулмонча сунний-ҳанафий тамад-дун)нинг асосий вориси деб ҳисобловчи “миллат”нинг номи сифатида ўз-ўзини англашини изоҳлашга асос бўлган. Ўзбек эт-нонимининг Туркистонда яшовчи барча туркий аҳолининг яго-на умуммиллий (этник) номи сифатидаги ана шундай янгича талқини дастлаб ўлка жадидларининг миллий лойиҳаларида илгари сурилган эди.

¹ Allworth E. The Modern Uzbeks... – Р. vii–X.

4. 
   Ўзбеклар этномаданий ўзлигининг тарихий-маданий асослари
   

Ўзбек миллати этник таркибининг хилма-хиллиги (гете-рогенлиги) унинг гуруҳий ўзлигини ирқий (генетик) ёки қон­ дошлик (уруғ-қабилавий) асосида ўрганишни мураккаблашти-ради. Шу боис масалага этномаданий ўзликни англаш нуқтаи назаридан ёндашиш тўғри бўлади.

Ўзбек халқининг келиб чиқиши ва шаклланиши узоқ аср-лик мураккаб тарихий жараён сифатида тарихий-этнографик адабиётларда ўз ифодасини топган. Таъкидлаш жоизки, ўзбек халқининг этногенези ва этник тарихи Марказий Осиёдаги бошқа халқлар билан чамбарчас боғлиқ бўлса-да, этномада-ний хусусиятлари нуқтаи назаридан ўзига хослик касб этади. Яъни, айтмоқчимизки, ўзбекларнинг этник тарихи мураккаб ҳисобланиб, унинг таркибида ҳам қадимий ўтроқ қатлам, ҳам кўчманчи чорвадор аҳоли гуруҳларининг нисбати сезиларли. Шу боис, ўзбеклар туркий халқ ўлароқ минтақадаги анъана-вий ўзлиги асосан кўчманчи чорвачилик анъаналарига асос­ ланган бошқа туркий халқлардан ўзининг кўпроқ ўтроқликка хос этномаданий ўзликни англаши билан ажралиб турса, мин-тақадаги тожиклардан эса тили ва келиб чиқиши жиҳатидан фарқ қилади. Шундай экан, ўзбек миллати этномаданий ўз-лигининг негизини ўтроқликка¹ асосланган турмуш тарзи ва туркийлик ташкил этади ҳамда айнан шу жиҳатдан улар ўзига хослик касб этади. Замонавий ўзбеклар этномаданий ўзлиги-нинг тарихий-маданий асосларини ўрганишда ушбу жиҳатлар муҳим ҳисобланади.

Ушбу фаслда биз ўзбек халқининг келиб чиқиши (этногене-зи), шаклланиши ва этник тарихи масалаларига алоҳида тўх-талмаган ҳолда², ўзбекларнинг этник-маданий хусусиятларини

• 
  Ўтроқликлик ёки кўчманчилик нафақат турмуш тарзи сифати-да балки аҳоли дунёқарашининг ўзига хос шакллари сифатида ҳам муҳим ўрин тутади. Булар ҳақида қуйироқда бирмунча кенгроқ тўх-талиб ўтилади.
  

² Ушбу мавзуларда ҳозирги кунда бир нечта фундаментал илмий асарлар нашр этилган. Масалан: Шониёзов К. Ўзбек халқининг шакл-