|
чирадиган аҳолининг барчаси қайси тилда сўзлашидан қатъи назар сарт ҳисобланар эди. Улар, ҳаттоки ўтроқликка ўтган ўз уруғдошларига нисбатан ҳам “сарт бўлди”, “сартлашди” деган иборани қўллаган. “Сарт” ибораси остида эса улар кўпроқ “ўзи-нинг ота-бобоси, аждодлари ёки қавмини унутган” кишилар то-ифаси деб тушунган.
Ҳаёт тарзи, хўжалик шакллари, айрим урф-одат ва анъана-ларида ўзига хос жиҳатлар бўлишига қарамай, ўтроқ туркий аҳоли ва чорвадор ўзбек уруғларининг маънавий (эътиқод бир-лиги ва тил ўхшашлиги) ва маданий (ХХ аср бошларида чорва-дор ўзбекларнинг кўпчилигини хўжалиги ярим кўчманчи ёки ярим ўтроқ шаклда бўлиб, улар кўчманчиликдан аста-секин ўтроқлашиш арафасида ўтроқ аҳолига хос кўплаб маданий ху-сусиятларни ўзлаштираётган эди) жиҳатдан бирмунча уйғун-лашган, умумий этномаданий хусусиятлар шакллана бошлаган эди. Академик олим Аҳмадали Асқаров қайд этганидек, Дашти Қипчоқнинг ўзбеклар элидан келган кўчманчи қавмлари иқтисодий-хўжалик, сиёсий ва этномаданий жиҳатдан юксак даражада ривожланган туб жойли маҳаллий аҳоли таъсирида вақт ўтиши билан ўтроқлашиб кетадилар. Аммо сиёсий ҳоки-мият улар қўлида бўлганлиги ва туб жойли аҳолининг аксари-ят кўпчилиги туркийда сўзлашганликлари учун Туркистонда туркий этносга хос ўзбек руҳи барча аҳоли қонига сингиб бо-ради. XVIII асрда бу юрт ўтроқ ўзбеклар элига, ўзбеклар юрти-га айланади.1
Шундай қилиб, XVI асрда ўзбекларнинг оммавий кўчиши ўзларининг ғолибона тартибларини ўрнатган бўлса-да, лекин Мовароуннаҳр аҳолисининг турк, ўзбек ёки бошқа умумий номда бўлиши номаълумлигича, лекин ўта муҳимлигича қол-ган эди. Ўлка аҳолисининг умумий номга келиши учун бу ном ўлкадаги турли этник гуруҳларнинг (кўчманчи ва ўтроқ аҳоли) қадриятлари ва ғояларини ўзида тўлиқ мужассам этувчи маз-мун касб этиши керак эди. Чунки, аҳолининг битта ном остида (гуруҳга) бирлашишлари учун биринчи навбатда улар бир хил қадриятларни ва ғояларни ишлатиши керак, бу эса гуруҳни белгилайди.
Асқаров А. Ўзбек халқининг келиб чиқиш тарихи. – Т., 2015. – 502
бет.
58 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
1917 йилдан кейин Туркистоннинг туркий тилли аҳолисини умумийлаштирувчи (миллий) ном масаласи долзарблашди ва бу ном уларнинг барча қадриятларини ҳамда рамзларини ўзи-да мужассам этиши лозим эди. Қайд этиб ўтилганидек, бу давр-да минтақада яшовчи туркий тилли аҳоли орасида турк, “сарт” (баъзи ҳудудларда “чиғатой”) ва ўзбек каби номлар мавжуд бў-либ, бир қарашда уларнинг ҳар бири миллий номга айланиши ҳам мумкин эди. Аслида, ушбу номлар остида алоҳида гуруҳлар ҳам мавжуд эди1. “Сарт” ёки “турк” атамасининг нима сабабдан умуммиллий ном бўла олмаганлиги ҳақида ўз ўрнида тўхталиб ўтилади. Ушбу номлар орасидан “ўзбек” атамаси янгича мазмун касб этган ҳолда миллат номига айланди.
“Ўзбек” атамасининг янгича мазмун касб этиши ва унинг умуммиллат номига айланиши Туркистон жадидлари ораси-да миллий ўзликни англашнинг вужудга келиши билан юзага чиқа бошлади. ХХ аср бошларига келиб минтақанинг ўтроқ тур-кий аҳолиси ҳам ўзларини “Туркистон ўзбеклари” деб аташга кўникиб қолган эди. Таъкидлаш жоизки, ўтган давр мобайни-да Мовароуннаҳр ҳудудида ўзбек атамасининг нафақат қамров доираси кенгайган, балки, у янгича мазмун ҳам касб эта бошла-ган эди. Асосан шаҳар аҳолисидан иборат бўлган жадидларнинг ҳамда умуман ўтроқ аҳоли томонидан ўзбек атамасини миллий ном сифатида қабул қилиши жуда муҳим ҳисобланади. Ўтроқ аҳоли томонидан маълум вақтлар давомида асосан Дашти Қип-чоқдан келган кўчманчи чорвадор уруғ-қабилаларни англатган ўзбек атамасини ўзларига миллий-этник ном (эндоэтноним) сифатида қабул қилишлари, биринчидан, ушбу атаманинг маз-муни ўзгарганлигидан далолат берса, иккинчидан, ўтроқ тур-кий аҳоли билан ярим кўчманчи ўзбек уруғлари ўртасидаги ўзаро бирикиш жараёнидан далолат беради. Бу ҳолат, минтақа аҳолиси учун характерли бўлган: ном (исм, этноним), рамзлар ва қадриятлар тизимининг ўзаро уйғунлиги масаласи билан ҳам боғлиқ бўлса ажаб эмас. Эдвард Олуорт, жумладан, ўзбек атамасининг кўплаб турк-мўғул қабилаларини умумлашти-рувчи ном сифатида шаклланишида ном (этноним), рамзлар
Ушбу гуруҳлар – сартлар; Мовароуннаҳр турклари ва Дашти Қипчоқ ўзбекларидан иборат бўлиб, улар ҳақида кейинги параг рафларда батафсилроқ маълумот берилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
