|
Демак, Абулхайрхоннинг пойтахтни кўчириш сиёсати на-тижасида унинг улусидаги қабилалар уч қисмга ажралиб кет-ган ҳамда 1468 йилда хоннинг вафот этиши, ўзбек қабилалари конфедерациясини уч гуруҳга: сибир ўзбеклари (баъзи манба-ларда улар манғитлар деб ҳам келади), шайбоний-ўзбеклари ва ўзбек-қозоқларга ажралиб кетишини тугаллади. Шундан кейинги даврларда ушбу гуруҳларнинг тарихий тараққиёти бошқа-бошқа йўналишда ривожланиб, жумладан, ўзбек-қо-зоқлар кейинчалик “қозоқлар” деб атала бошлайди (XV асрнинг 60-йилларида Қозоқ хонлигига асос солиниб, ушбу ҳудудда қо-зоқ элати шаклланади) ва ҳозирги қозоқ миллатининг асосини ташкил этади. Ички бўлиниш натижасида ўзбек ва қозоқларда, аксарияти, аслида битта уруғни ташкил этса-да, лекин алоҳида қўшэтнонимлар тарзида ифодалана бошлайди: ўзбек-қўнғи-рот / қозоқ-қўнғирот, ўзбек-қатағон / қозоқ-қатағон, ўзбек-юз
қозоқ-жуз, ўзбек-сарой / қозоқ сарой ва ҳ. Кўчманчи ўзбек уруғлари шу даврдан бошлаб кичик гуруҳлар тарзида, XVI аср бошларида Шайбонийхон бошчилигида, айниқса, кенг миқёсда Мовароуннаҳр ҳудудига кириб келади. Тадқиқотчилар шу давр-дан бошлаб “ўзбек” ибораси этноним сифатида мазмун касб эта бошлаганлигини қайд этадилар.
Ўзбек номининг Мовароуннаҳр ҳудудидаги тақдири маса-ласида ҳам турли хил фикрларни билдириш мумкин. Албатта, темурийлар салтанатида ўзбек иборасига нисбатан ижобий муносабат шаклланмаган эди. Лекин буни бутун халқ оммаси орасида ҳам шундай бўлган дейиш қийин. Шундай бўлса-да, ушбу нохуш ҳолатни эътиборга олган ҳолда шайбоний ҳукм-дорлар саройидаги тарихчилари ўз асарларида уларга нисба-тан “ўзбеклар” деган иборани қўллашдан кўра ҳам “шайбоний-лар” деган иборани қўллашни маъқул кўришган.1 Шунга қара-май, ўзбек атамаси XVI асрнинг бошларидан эътиборан, Мо-вароуннаҳр ҳудудида яшовчи аҳоли орасида, жумладан, ўтроқ туркий аҳоли орасида ҳам кенг тарқала бошлаган. Буни биз
Вамберининг қуйидаги сўзларидан ҳам билишимиз мумкин: “Илк бор чиғатой номи билан Мовароуннаҳрнинг маданиятли, ўтроқ туркий халқи, ўзбек номи билан эса шимолий-ғарбдаги маданиятсиз (маданийлашмаган – муаллиф) саҳро аҳолиси
Муҳаммад С. Шайбонийнома. – Т., 1961.
56 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
аталган. Бу муносабат кейинчалик бутунлай ёки янги замонга қадар аксинча англашиладиган бўлди; яъни, ўзбек аввалги чиға-той ўрнини олди, қирғиз ёки қозоқ деб маданиятсиз (маданий-лашмаган – муаллиф) туркларни атай бошладилар”.1 Унинг
ушбу сўзларидан англаш мумкинки “ўзбек” ибораси Моваро-уннаҳр ҳудудида мазмун жиҳатидан маълум бир ўзгаришга учраган. Бундан кейинги даврларда хорижлик сайёҳлар ва тадқиқотчиларнинг асарларида ҳамда хорижий хариталарда илгари Транссаксония деб номланган ҳудуд (яъни, Моваро-уннаҳр) эндиликда Ўзбекистон деб номлана бошлаганлигини кузатамиз.2
Шунга қарамай, XIX аср охири ва XX бошларига оид мустам-лака даври тадқиқотчиларининг асарларида ўзбек этноними асосан Мовароуннаҳр ҳудудида яшаб, ўзининг анъанавий хўжа-лиги ҳамда уруғ-қабилавий анъаналарини сақлаб келаётган ўз-бек уруғ-қабилаларига нисбатан ишлатилган. Шу ўринда таъ-кидлаш жоизки, ушбу давр мобайнида кўчманчи ўзбек уруғ-қа-билаларининг (одатда камбағаллашиб қолган) катта қисми мутлақо ўтроқлашиб, ўтроқ турмуш тарзига ўтган ва ўтроқ хўжалик юрита бошлаганлар ҳамда алал-оқибат ўз уруғ-қаби-лавий номларини унутишган.
Кўчманчи ўзбеклар Мовароуннаҳр ҳудудига кириб келган даврда бу ернинг аҳолиси орасида турк, чиғатой, сарт каби туб ерли аҳоли гуруҳларининг номлари мавжуд бўлиб, улар ўз даврига хос “этнографик номлар” эди, дейиш мумкин. Турк ва чиғатой атамалари кўпроқ ўтроқлашган туркий тилли аҳоли гуруҳига нисбатан қўлланилган бўлса, “сарт” атамаси бу даврда асосан шаҳарлик форсий тилли аҳолига нисбатан ишлатилган. Кейинги даврларда, айниқса, Россия империяси мустамлака-чилиги даврида “сарт” атамаси ҳам туркий ҳам форсий тилли ўтроқ аҳолига нисбатан бирдай ишлатилган ҳолатлар кузати-лади. Қолаверса, кўчманчи ўзбек уруғлари ёки қозоқлар учун ҳам ўз уруғ-қабиласи номини билмайдиган ва ўтроқ турмуш ке-
Вамбери Ҳ. Бухоро ёхуд Мовароуннаҳр тарихи. Китобдан парча-лар. – Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990. – 26 бет.
2 Шамсиддин К. Новые источники по этногеографии Средней Азии. “Ўзбекистон тарихини ўқитиш ва ўрганиш бўйича материал-
лар”. – Т., 2007.
Do'stlaringiz bilan baham: |
