|
вароуннаҳр туркларининг генеологияси, бир нечта (одатда, тўрт-бешта) бўғиндан иборат, уруғ ва шоҳобчаларининг номи, кўпинча Дашти Қипчоқ ва Марказий Осиёнинг ўрта асрларга оид элат ёки қабилалари номига ва ёки уларнинг тамғалари номига бориб тақалувчи кўчманчи ўзбек қабилаларининг гене-ологиясидан фарқ қилган1. Уларнинг генеологияси кўплаб тар-моқларга бўлинмайди ҳамда уларнинг кўплаб шаҳобчалари-нинг номи ярим кўчманчи ўзбекларники каби ўрта асрлардаги этнонимлар билан боғланмайди, балки оилавий-қариндошлик гуруҳлари номидан келиб чиқади. Бу уларнинг Мовароуннаҳр ҳудудида узоқ асрлардан буён яшаб келиши натижасида қади-мий уруғ-қабилавий номларини унутиши (улардан узилиб қо-лиши) ва аксинча маҳаллий даражадаги номларнинг пайдо бўл-ганлигидан далолат қилади. Ўзбекистон ва Тожикистоннинг жанубий ҳудудларида яшовчи туркларнинг қабила номлари ана шундай оилавий-қариндошлик гуруҳлари номидан келиб чиққан бўлиб, кўпинча тожикча мазмунга эга бўлган ёки уруғ асосчисининг исми ёки лақабига бориб тақалувчи тожикча сўз-дан келиб чиққан2. Фарғона водийсидаги “турк” этнографик гуруҳининг қатор бўлинмалари орасида ўз номини топоним-лардан олганлари учрайди. Буларга супанлик (Суфан қишлоғи-лик), хаутак (Хаутак қишлоғилик), Қува-қалмоқ кабиларни ми-сол қилиб келтириш мумкин3.
Мовароуннаҳр ва Хоразм ҳудудига шимол томондан (Дашти Қипчоқдан) кўчманчи туркий қабилаларнинг энг сўнгги йи-рик тўлқини XV аср охири – XVI аср бошларида Шайбонийхон бошчилигида темурийлар ҳокимиятининг эгаллаб олиниши натижасида кириб келган. Шайбонийхон қўшини орасида қуш-чи, қарлуқ, уйғур, уторчи, ички, дўрмон, қият, қўнғирот, манғит, туман, тангут, чимбой, буркут, шунқорли, қипчоқ, найман, ке-нагас, сарой, хитой, минг, юз, қирқ, қатағон ва бошқа қабила-лар бўлган. Мазкур Дашти Қипчоқ қабилаларининг бир қисми Мовароуннаҳр ва Хоразм ерларига ҳудуд забт этилиши билан кўчиб келган бўлса, бир қисми XVI аср давомида кириб келган. Юқорида қайд этилганидек, қарлуқ, уйғур, қипчоқ, қанғли,
Губаева С.С. Этнический состав Ферганы... – С.34.
Кармышева Б.Х. Очерки этнической истории... – С.165.
Губаева С.С. Этнический состав населения Ферганы... – С.35.
80 Исмоилжон ХЎЖАХОНОВ
қўнғирот, найман, манғит ва бошқа айрим турк-мўғул қавмла-ри ҳам Мовароуннаҳр ва Хоразм ҳудудларида, ҳам Дашти Қип-чоқ ерларида Шайбонийхон ҳукмронлигидан олдинги давр ларда ҳам яшаб келар эди. Мазкур кўчманчи қабилалар уму-мий тарзда “ўзбеклар” деб аталса-да, аслида, ўзларини қабила номлари ва генеологияси бўйича яққол ажратувчи бир нечта қабилалардан ташкил топган эди. Тадқиқотчилар уларни 92 тадан то 102 тагача бўлган деб ҳисоблайдилар. Мазкур гуруҳ ирқий тузилишида монголоид белгиларининг анча сезилар-ли эканлиги, тилида “ж”ловчи диалектнинг (қипчоқ лаҳжаси-нинг) устунлиги жиҳатидан ўзбек элати таркибидаги олдинги гуруҳлардан ажралиб турган. Ўзбек уруғлари Мовароуннаҳрга кириб келгандан сўнг уларнинг таркибида ҳудудга улардан ол-динроқ келиб жойлашган туркий қабилаларнинг номлари ҳам маълум даражада қўшилиб кетади1.
Мовароуннаҳр турклари тили, турмуш тарзи, урф-одат ва анъаналарида ўзбек уруғлари билан кўплаб ўхшашлик бўли-шига қарамай, улар бир-биридан ажралиб турган. Мовароун-наҳр турклари ўтроқ аҳолидан қиз олиб, қиз беришлари мум-кину, лекин улар ўзбек уруғларидан қиз олиб, қиз беришлари амримаҳол эди. Тадқиқотчи Б.Х. Кармишеванинг ёзишича, Мо-вароуннаҳр туркларининг анъанавий уйлари – лочиқ (олачиқ) ва капалар ҳисобланиб, уларда ушбу кўчма уйларга нисбатан ўзгача фахр шаклланган. Янги келин-куёв учун ҳам лочиқ уй тикланган. Ўтовларни улар унчалик ҳам хушламаган. Кўчманчи ўзбеклар эса анъанавий (фахрли) турар жой сифатида асосан ўтовдан фойдаланганлар, уларда лочиқ ёки капага нисбатан беписанд қараш шаклланган.2
Тадқиқотчиларнинг фикрича, салмоғи жиҳатидан маҳаллий аҳолининг этник таркиби ранг-баранглигини янада бойитган бўлса-да, Дашти Қипчоқ ўзбеклари минтақадаги этник-мада-
92 бовли кўчманчи ўзбек уруғларининг рўйхати ўрта асрларга оид бир нечта тарихий манбаларда берилган бўлиб, улар Н. Хаников-нинг “Описание Бухарского ханства” (СПб., 1843) ва бошқа асарларда келтириб ўтилган.
2 Кармышева Б.Х. Основные виды переносного жилища узбеков
Кочевое жилище народов Средней Азии и Казахстана. – М., 2000.
– С.50–78.
Do'stlaringiz bilan baham: |
