Алишер Навоий. Ҳайратул-аброр (насрий баёни)
www.ziyouz.com
кутубхонаси
80
yuzida yashab yursin!» - deydilar
125
. Kim bo‘lmasin seni «Odamlarning eng yaxshisi» deyishadi
126
. Bu
maqtovlarni sen qanday oqlaysan?!
Sen insonlarga foyda yetkazishni o‘zingga
shior etding; shundan keladigan naf’ni o‘zingga yor
aylading. Sening xalqqa ko‘rsatgan foydang shak-shubhasizdir; lekin bilib qo‘yki, bundan o‘zingga
tegadigan naf ko‘proqdir. Bulut agar dengizga bir tomchi tashlagan bo‘lsa, dengiz bu bir qatrani asl durga
aylantiradi. Dehqon ko‘chatlarni parvarish qilgani uchun ularning ishi unga gul va meva berishdir.
Uyning shiftini ustun ko‘tarib turadi, lekin shift bo‘lmasa, ustunning o‘zi ham qulab tushadi. Maxbuba
qoshini o‘sma qo‘yib
bezar ekan, bunda o‘smaning ko‘ngilni olishi qoshga ham bog‘liq. Jononning
yuzidagi xol qancha yaxshi bo‘lmasin, uning asosiy go‘zalligi yuzida.
Kimki boshqalarga zarar yetkazishni odat qilsa, bundan elga emas, avvalo o‘ziga jabr etgan bo‘ladi.
Kimki shishani bosib sindirsa, bundan o‘zining oyog‘i yara bo‘lishini o‘ylamaydi. O‘t xashakka tushib,
alanga ko‘taradi; uni kuydirib bo‘lib, o‘zi ham o‘chadi. Pashsha odamning bo‘yniga qo‘nib olib, chaqadi,
lekin bir shapaloq bilan maxv bo‘ladi. Kapalakni tutaman, deb orqasidan chopgan bola bo‘rkini yerga
urib, bosh yalang qoladi. Boyqushni tepaman deb qaysi qush qasd qilsa ham, tepgan oyog‘i to‘ppa-to‘g‘ri
tuzoqqa ilinadi. Boy xalqqa zulm qilib, yerga urug‘ eksa, urug‘ni chumoli to‘dalari talab ketadi. Kimki
osmonga tosh otsa, u tosh bilan o‘z boshini yoradi.
Zararkunandalik yomonlikning belgisidir; harorat olovning tabiatidandir. Kishi baxtsiz bo‘lsa ham,
baxtli bo‘lsa ham bu uning ixtiyorisiz yuz bergan xoldir. Mushkni nofa qancha yashirib turmasin, hidi,
baribir, uni xalqqa ma’lum qiladi. Kimning tabiatida saxiylik bo‘lsa, boylik va faqirlikning unga farqi
yo‘q. Xudo bir odamni yaratilishdan pok qilib yaratgan bo‘lsa-yu, lekin nopok odamlar uni sevmasa,
unga buning ziyoni yo‘q. Mevaning mag‘zi bo‘lgandan keyin uning po‘sti ham bo‘ladi;
odamning
dushmani ham bo‘ladi, do‘sti ham. Jahon yaxshi va yomondan xoli emas, lekin yomon yuzada bo‘ladi,
yaxshi - yashirin. Chunki yomon ko‘p, yaxshi oz deydilar. Muqarrarki, mishmishning yaxshisi ham kam
bo‘ladi.
Pastkash odamlardan haq so‘zni eshitib bo‘lmaydi: «Qur’on»ni ham dev tilida o‘qib bo‘lmaydi. Tagi
yomon odam e’tiborga noloyiqdir. U hech qachon yaxshini e’tiborga olmaydi. O‘zining yomon fe’lini
yaxshi ko‘rgan pastkash, muqarrarki, xalq orasidagi yaxshilarni yoqtirmaydi.
Odamlarning
qilmishlaridan ayb axtargan odamning o‘zining aybsiz bo‘lishi mumkin emas. Hamma narsaga yomon
ko‘z yugurtirgan odam asal o‘rnida ham zahar ko‘radi. Kimning barcha xayollari buzuq bo‘lsa, to‘g‘ri
fikrdagi odamlarning hammasiga hasadchi bo‘ladi. Unday odam oddiy toshni la’l deb biladi; sadafning
har qanday siniqlarini inju hisoblaydi. Oddiy nina unga nayzaning uchi, oddiy arqon esa ilon bo‘lib
ko‘rinadi.
Bunday odam birovning dasturxonida bitta yumaloq patir ko‘rsa, uni osmon saxnasida to‘lin oy
deydi. Odamlarning kaftida paydo bo‘lgan qadoqni ko‘rsa,
hasad qilib, uni qo‘lida to‘la dur ushlab
turibdi deydi. Tun qorong‘iligini
tong safosi deb, boyqush patini humoning pati deb hisoblaydi.
Odamlarning (xursandchilikdan) ichgan mayini qon deb biladi; taajjubki, o‘zi ham ichkisi kelib xasrat
bilan qon yutadi. Birov yig‘lab, ko‘zidan dur kabi yosh to‘kayotganini ko‘rsa, qayg‘urib, qildek buralib,
kuyib yonadi. Birovning zarxal ayvonini ko‘rganda esa o‘sha o‘t bilan o‘z kulbasini
127
kuydiradi. Bir
odam gul hidlasa, unga tikan sanchilgandek bo‘ladi; birov boda ichsa. uning boshi og‘riydi. blga shodlik
bo‘lsa, uning dardi kuchayadi. Uning joniga mos narsaning o‘zi ham darddir.
Naqd boylikning ofati o‘g‘ri bo‘lganidek, yaxshilar hasadgo‘y odamlardan doim ozor topishadi. Gul
yuzta husnu latofatga ega, lekin uning muattar hidi qo‘ng‘izning joniga ofatdir. Iblis tug‘ma ko‘r kabi
125
Aсл нусxaдa бу ибoрa aрaбчa: «Ямқусу фил-aрзи».
126
Бу ибoрa ҳaм aсл нусxaдa aрaбчa: «Xaйри нoс».
127
«Кулбa» - шoир мaтнидa «вaйрoнa» бўлиб, вaйрoнa икки мaънoгa эгa: a) вaйрoнa уй, кулбa; б) инсoн вужуди, тaнaси.
