Hayot faoliyati

Umumiy 12 balli tizimda zilzilalar tavsifi
18-jadval
Bal Zilzila kuchi Qisqacha tavsifi

1. 
   Sezilar-sezilmasFaqat seysmik asboblar bilan sezish mumkin
   

2	Juda kuchsiz	Seysmik	asboblar yordamida			seziladi.
		Tinch holatda yotgan ba’zi bir odam lar
3	Kuchsiz	sezishi m um kin
		Osma lam palar		yengil	tebranadi. O chiq
		eshiklar ham qimirlab qo'yishi m um kin.
4		Aholining bir qismi sezadi.
	Sezilarli	0 ‘tirgan va yotgan odamning hammasiga
		yeming	yengil	tebranayotgani		seziladi.
		Eshik, deraza va devorlardan qisirlab
5	Ancha kuchli	ovozlar eshitiladi.
		Ko‘chada va hovlida yurganlarning ko‘p-
		chiligi va uyda bo‘lganlaming hammasi
		sezadi. Binolar va mebellar tebranayotgani
		ko‘rinadi.	Osma	soatlar kapkiri		to ‘xtab
		qoladi. Devorlarda va boshqa suvalgan
6	Kuchli	yerlarda yoriqlar paydo bo‘ladi
		Hamma	sezadi. Ko‘p odam lar uylaridan
		yugurib	tashqariga		chiqib	ketadi.
		Devorlarda katta yoriqlar paydo bo‘ladi.
		Suvalgan devorlaming shuvog'i b a’zi
		yerlari ко ‘chib tushadi.

263

Bunday kuchli fojiali zilzilalar tog‘li hududlarda, okean va dengizbo'yi davlatlarida, masalan, Kamchatka, Yaponiya, Alyaska, M eksika, Chili, Alp tog'lari, Bolqon, Kavkaz va boshqalarda yuz berishi mumkin.

O'piriluvchi zilzilalar yer ostidagi kars bo‘shliqlari va tashlab qo'yilgan konlarning o'pirilishi natijasida kelib chiqadigan zilzilalar hisoblanib, ularning kuchi uncha katta bo'lmaganligi uchun zarari ham ko‘p bo'lmaydi.

264

• 
  Suv osti vulqonlarinig otilishi natijasida, suv ostining relefi va Sftakl-shamoyili o'zgarishi natijasida gravitatsiya to ‘lqinlari hosil qilishi hisobiga paydo bo‘ladigan ulkan to'lqinlar «sunami» deb yuritiladi va okean bo'yi aholisiga jiddiy zarar yetkazadi.
  

M eteoritlar tushishi va ularning portlashidan hosil bo‘ladigan zilzilalar kamyob hodisa bo‘lsa ham , insoniyat tarixida bo‘lgan va bo'lishi mumkin bo'lgan hodisa hisoblanadi.
Ba’zi bir taniqli olimlarning bashoratlariga ko‘ra yerning uzoq o'tm ishida yer yuzini band etgan ulkan dinozavrlar va boshqa jonzotlar yerning kosmik asteroidlar bilan to'qnash kelib urilishi natijasida yer o‘qining birmuncha siljib ketganligi natijasida yer yuzida sovush boshlangan va bu yuqorida zikr etilgan jonzotlarning qirilib ketishiga olib kelgan. Insoniyat tarixida bunday kosmik jismlar bilan to‘qnashish izlarini uchratish mumkin. M asalan, uncha uzoq o‘tmish bo'lmagan 1908-yilda Sibirning Tungus rayonidagi meteoritning portlashi natijasida juda katta maydon vayron bo'lishi bilan birga undan hosil bo'lgan zilzilalar kuchi ancha uzoq masofalarda sezilgan. Bunday meteorit yoki kom etalar bilan to'qnashish yer yuzasida nihoyatda kuchli portlash bilan kechishi va buning natijasida yer yuzida nihoyatda katta kraterlar va ko'llar hosil bo'lganligi m a’lum . Bunday to'qnashishlardan paydo bo'ladigan portlashlar natijasida nihoyatda katta miqdordagi energiya ajralishi kuzatiladi va bu energiya shu yaqin atrofdagi bir necha o 'n kilometr masofadagi radiusda butun jonzod va o'rm onlarning yo'qolib ketishiga va katta vayronagarchiliklarga olib keladi.

Misol tariqasida Janubiy Afrika Transvaal hududiga tushgan meteorit portlashidan hosil bo'lgan energiya 2500000 M t, Tungus meteoriti 1000 Mt atom yadrosi portlashiga teng bo'lgan energiya ajratgan degan hisoblar mavjud. Dunyodagi davlatlarning ko'pchiligida kosmik jismlar-m eteoritlar va asteroidlar portlashidan hosil bo'lgan kraterlar va ulkan ko'llar topilgan.

Asteroid, meteorit va kom etalarning yer yuzida hosil qilgan portlash kraterlari quyidagi jadvalda keltirilgan.

			19-jadval
Nomi	Davlat, rayon	Diam etr, Km	Tushgan vaqti,
			yil.
Manikuagan	Kanada	65	Aniq emas
Kliruoter	Kanada	35	Aniq emas
Rishat	Mavritaniva	50	Aniq emas

265

Zilzilalar nihoyatda og‘ir, halokatli va fojiali oqibatlarga olib kehdiki, buning natijasida atom portlashlaridan bir necha marta

katta boMgan voyronagarchilik yuzaga keladi. Bu vayronagarchiliklar oqibatlarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
Turar joy binolarining buzilib va to ‘ntarilib ketishi natijasida bino vayronalari ostida qolgan odamlar halok boMadi. MaMumki, odam lar yer qim irlashdan emas, yer qimirlashi natijasida buzilib ketgan binolar parchalari ostida qolib ketganligi uchun halok boMadi.
Zilzilalar shaharlar yoki katta-katta qishloqlarni o‘z ichiga olgan boMsa, unda portlashlar va yongMnlar kelib chiqishiga sababchi boMadi. Bularning asosiy sababi shahar va qishloqlardagi elektr tarmoqlarining ishdan chiqishi natijasida ko‘p yerlarda qisqa tutashuvlar boMishi va bu shahar va qishloqlardagi gaz taqsimlash va gaz berish trubalarining ishdan chiqishi natijasida to‘planib qolgan gazlar elektr uchqunlari ta’sirida portlashga muvofiq muhit yaratadi. Agar shaharda ko'plab yengil alangalanuvchi moddalar saqlanayotgan boMsa, uning oqibati dahshatliroq boMishi mumkin;
Katta kuchdagi zilzilalar natijasida yer yorilishi va yer siljishlari natijasida butun boshli qishloqlar va shahar rayonlari yer ostida yoki vayronalar ostida qolib ketishi mumkin.
Aholi yashash maskanlari yaqinida daryolar, kanallar, koMlai-va boshqa suv inshootlari boMsa, ularning buzilib ketishi, daryolarning o‘z o ‘zanini o ‘zgartirishi natijasida u maskanlarni suv bosib ketish xavfi paydo boMadi.
Bulardan tashqari dunyoning boshqa hududlarida boMadigan

266

tabiiy ofatlar, masalan, vulqonlar otilishi nitijasida minglab aholi yashaydigan hududlarda vulqon otilishidan hosil boMgan zaharli tutun bosib ketishi va bu tutunlar birnecha kunlab tarqalmasligi natijasida odamlarning halokatli holatlari kuzatilgan. Bundan tashqari vulqonlar otilganda katta miqdordagi kul va qurum otilib chiqadi, bu qurum bir necha o‘nlab gektar maydonlarni bosib ketishi mumkin. Bu qurum va koMlar qum bilan aralashgan holatda boMishi unimli yerlarni ishdan chiqaradi va bular tarkibida chiqayotgan lavalar tog‘ yon bag‘riga joylashgan obod maskanlarni yondirib kultepaga aylantiradi.

Dengiz va okeanlar yaqinida joylashgan aholiga suv toshqinlari va katta kuchdagi dovullar va sunami kabi ofatlarga dosh berishga to‘g‘ri keladi.

Bu keltirib o‘tilgan voqealar odamlarning ruhiy holatida salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Natijada, odamlarda ruhiy tushkunlik, qo'rquv paydo boMadi va ba’zi bir holatlarda ruhiy kasalliklar kelib chiqishiga olib keladi.
Odatda, zilzilalar to‘satdan boshlanadi. Bunda odamlarda qo‘rquv hissi sarosimalikka olib keladi. Sarosimaga tushgan odam lar baravariga xonalardan yoki binolardan chiqib ketish joylariga intiladi va bu intilish birdaniga vujudga kelganligi sababli odam lar ko'proq to'planadigan binolarda chiqish joylarida ur-yiqit boshlanadi va bu yerda bir odam ikkinchisiga yoM berish kerakligi haqida umuman o'ylamaydi va har kim uchun o ‘z hayotini qutqarish birinchi darajali ishga aylanadi. Bu esa qo‘shimcha fojialar kelib chiqishiga sababchi boMadi.
Shuning uchun zilzila xavfi boMgan hududlarda odamlarni oldindan ogohlantirish xizmatini tashkil qilish va sarosimalikning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlami amalga oshirish muhim hisoblanadi. Bunday joylarda, shuningdek, odam larni uydan chiqib ketgandan keyin uyga tezda qaytib kirish imkoniyati boMmaydi; bunga birinchidan, qo'rquv hissi xalaqit bersa, ikkinchidan, uning qaytadigan uyi vayronaga aylangan boMishi ham mumkin. Shuning uchun bunday hududlardan palata shaharchalari qurish uchun yetarli palatkalar va ularni hayot faoliyati izdan chiqmasligini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar, oziq-ovqat va ichimlik suvi bilan ta’minlash masalalari oldindan tayyorlab qo‘yilgan boMishi kerak. Bu hududda joylashgan sanoat korxonalari va energetika tarmoqlarini ishini avariyani oldini olishga qaratilgan avtomatlashtirilgan tizimlar yordamida energiya tarmogMni o‘chirishni ta ’minlovchi vositalar oldindan tayyorlab qo‘yilgan boMishi k e r a k /^ ,