Hayot faoliyati

XIV.2. BoMishi mumkin boMgan tabiiy ofatlaming qisqacha tavsifi
Tabiiy ofatlar sirasiga tabiatda boMishi m um kin boMgan yongMnlar (bular o‘rm onlar va tabiiy butazorlar, ekinlar) qishloq yoki shaharchalarda ko‘plab binolarni qamrab olgan boMishi mumkin, to ‘qayzorlar va ba’zi bir oMkalarda yuz berishi mumkin boMgan torf qatlamlarining yonishi, savannalar va tropik o ‘rmonlarining yonishi va boshqalarda nam oyon boMadi; suv toshqinlari: uzluksiz bir necha kun yoki hafitalar mobaynida yomgMrlar yogMshi yoki sellar natijasida daryolar toshishi; zilzila; vulqonlar otilishi; sel kelishi natijasida suv bosish hollari; yerlarning

257

surilishi; har xil o'pirilishlar; qattiq shamollar; qor bo'ronlari va quyunlari; qor ko'chish hollari; har xil epidemiyalar; uy hayvonlari va yow oyi hayvonlarda uchrashi mumkin bo'lgan har xil epidemiyalar; qishloq xo'jaligida va boshqa ekinlarda zararkunandalarning ko'p&yib ketishi va boshqalarni kiritish mumkin.
Tabiiy ofatlar yer kurrasida doimo uchrab turadigan, o'z zararlilik darajasi va insoniyatga yetkazgan zarari hamda vayronaliklari bilan va shuningdek, moddiy va ma’naviy boyliklarni yo'qolishiga olib kelishini umuman jamlasak, ulardan keladigan zarar va odam iarning hayotdan ko'z yumishiga olib kelish masshtabi bir qancha urushlardan kam emasligini kuzatish mumkin.

v^Tabiiv ofatlar—tabiat injiqliklarining ko'rinishlari sifatida paydo bo'ladigan, insonning risolada yashash tarzini o'zgarishiga olib

keladigan, shuningdek, ko'pgina vayronaliklarga, insonning moddiy boyliklarini buzilib yo'qolishiga olib keladigan, ba’zida ko'plab fojialarga sabab bo'ladigan tabiat hodisasidir. Bu tabiiy ofatlarning eng birinchisi—zilzilalardir. Chunki zilzilalar ta’sir darajasi va keltirib chiqaradigan vayronaliklari bilangina ajralib turm asdan, balki ko'plab odamiarning hayotdan ko'z yumishiga olib keladi. Bu holda hayotdan ko'z yumish osongina kechmasdan, balki vayronalar orasida qolib ketish bilan bo'ladi. Zilzilalar yer osti zarbalari natijasida yer yuzasida tabiiy ravishda hosil bo'ladigan silkinish hisoblanadi. Yer osti zarbasining hosil bo'lish jarayoni yer ostidagi zilzila o‘chog'i m a’lum qalinlikdagi yer qatlamida uzoq davr m obaynida yig'ilgan energiyaning ajralishi tufayli yuz beradi va buning natijasida yer yuzasida zarba to'g'ri kelgan markazdan har tom onga seysmik to'lqin harakati tarqaladi.

Xalqaro seysmik shkala MSK-64 ga asosan zilzilalar 12 ballga bo'linadi.

O 'zbekiston Respublikasi hududida tektonik jarayonlarning katta aktivligi kuzatiladi, tog'larning o'sishi yiliga 1 -2 sm ni ba’zi bir joylarda esa 8—10 sm ni tashkil qilib, bu o'sishlar yer qimirlashi bilan o'tadi. Yer qimirlash o'choqlari yer qariga joylashgan bo'lib, asosan uning granit qatlamida 5 dan 35 km gacha chuqurlikda joylashgan bo'ladi.
Zilzilalar tabiiy ofatlar ichida eng xavflisi bo'lib, ko'plab odam iarning umriga zomin bo'ladigan ofatlar sirasiga kiradi.
Misol tariqasida 1948-yildagi Ashxabadda bo'lgan zilzila 110 ming kishining umrini zomin qilgan edi. Uning natijasida shahar

258

butunlay vayron bo'lgan va uning o'rni hosil bo'lgan zarba natijasida gorizont bo'yicha 2,5 km masofaga siljib ketgan.
1966-yildagi Toshkent va birmuncha keyinroq Gazli va Nazarbekda bo'lgan yer qimirlashlari natijasida respublikamizga juda katta moddiy zarar yetkazilgan edi.
1988-yilda Armaniston shimolida boMgan yer qimirlash bu asrda boMgan zilzilalarning eng m udhishlaridan biri sanaladi. Buning natijasida 25 ming kishi halok boMdi; 3 ta shahar va 360 ta qishloq vayronaga aylandi. Bundan 700 ming odam zarar ko‘rdi; 514 ming kishi boshpanasiz qoldi. Bu zilzila tufayli Armaniston 8 min kvadrat m etr turar joy fondidan ajraldi. 1999-yilda Turkiya hududida boMgan ketma-ket zilzilalar bir necha shaharni vayron qildi necha minglab kishi qurbon boMdi va necha minglab kishi boshpanasiz qoldi.
Umuman olganda, 0 ‘rta Osiyo va Markaziy Osiyo hududlari zilzila xavfi yuqori boMgan hududlar sirasiga kiradi. Hozirgi zamon fani yutuqlari asosida zilzilalarni bashorat qilish imkoniyatini beradi­ gan yutuqlarga erishgan boMsa-da, lekin uning aniq vaqtini aytib, oldindan unga tayyorlanish imkoniyatlari hozircha yaratilgan emas.
Ikkinchi eng katta tabiiy ofatlardan biri va xavflilik darajasi zilzilalardan kam boMmagan-ofat suv toshqinlari hisoblanadi. Uni keltirib chiqaruvchi sabablarga ko‘ra uch turkum ga boMish mumkin.

1. 
   Tabiat injiqliklari natijasida ma’lum hududga haddan tashqari ko‘p miqdorda yomgMr yogMshi va togMi hududlarda kunning isib ketishi natijasida qor va muzliklaming erib ketishidan hosil boMadigan suv toshqinlari.
   

2. 
   Dengiz va okeanlar yaqiniga joylashgan shahar va hududlarga shamol va bo'ronlar ta’siridan suvning toshib ketishi natijasida boMadigan suv toshqinlari.
   

1974-yilda xuddi shu holatda yuz bergan suv toshqini natijasida Hindiston hududidagi 22 shahar va 10 ming qishloq suv ostida qolib ketgan edi va buning natijasida 1000 kishi hayotdan ko'z yumdi.

3. 
   Yer osti zilzilalari natijasida kelib chiqadigan suv toshqinlari. 1953-yilda boMgan shunday suv toshqinidan Gollandiya zarar ko'rgan edi va buning natijasida 1800 kishi halok boMgan edi.^>
   

O'zbekiston Respublikasida suv toshqinlari hududimizda boMgan suv omborlarini to'sib turgan to'g'onlar buzilib ketishi va tog'li hududlarda shiddatli yomgMr yog'ishidan sel hosil boMishi natijasida ro'y berishi mumkin. Respublikamiz hududiga zarar

259

yetkazishi m um kin boMgan suv omborlari 27 ta bo‘lib, bulardan 10 ta suv om bori qo'shni respublikalar hududiga joylashgan.

Suv om borlarida yigMlgan suv hajmi quyidagicha:
— Toshkent dengizi-250 mln m3;
— Jizzax suv ombori-85 mln m 3;
— K arkidon suv ombori-218 mln m 3;
— Kosonsoy suv om bori-165 mln m 3;
— K attaqo‘rg‘on suv ombori-900 mln m3;
— Q uyim ozor suv ombori-300 m3;
— C horvoq suv ombori-2 mlrd m 3;
— Andijon suv om bori-1, 75 mlrd m 3;
— T uyam o'yin suv ombori -5, 3 mlrd m3;
— C him qo‘rg‘on suv ombori-300 mln m3;
— U chqizil suv ombori-165 mln m3;
— Pachkam ar suv ombori-280 mln m3;
M abodo bu suv omborlaridan suv urib ketsa, suv bosib ketishi mumkin boMgan hudud maydoni 57, 9 ming km2-ga teng va bu hududda 7 m ln kishi istiqomat qiladi. Falokat sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan hududda 44 ta shahar va bir necha yuzlab qishloqlar, kommunikatsiya inshootlari,-2775 km avtomobil yo‘llari va yuzlab qishloq xo‘jalik boMimlari mavjud.
Suv toshqinlari vaqtida aholini muhofaza qilishning asosiy yo‘li, ulam i suv toshqini bo‘lishi mumkin boMgan yerdan odam larni, u yerda boMgan hayvonlarni va texnika anjomlarni olib chiqib ketish va shuning bilan birga bu suv toshqinlari zarar darajasini kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni ham amalga oshirishni unutm aslik kerak.
YongMnlar ham favqulodda hodisalar qatoriga kiradi. Hozirgi vaqtda yong‘inlar inson uchun eng xavfli tabiiy ofatlar qatoriga kirib borm oqda, chunki yongMndan keladigan zarar juda katta miqdorni tashkil qilishi bilan birga inson hayotiga ham tahdid soluvchi om illardan biriga aylanib qolmoqda.
.<1972-yida AQSli da 2,5 mln yongMn kuzatilgan va unda 12 ming kishi halok boMgan va yetkazilgan moddiy zazrar 11 mlrd dollar m iqdorni tashkil qilgan. Toshkent shahrida har yili 500 dan 800 gacha yongMnlar boMib turadi degan ma’luniotlar bor. Bundan respublikamiz iqtisodiga jiddiy moddiy zarar yetishi tabiiyr?»
Republikamiz hududida 200 dan ortiq portlashga va yongMnga xavfli inshootlar mavjud. Demak, Respublikamiz hududida yongMnga qarshi kurash chora-tadbirlarini belgilash eng muhim omillardan biri hisoblanadi.