Hayot faoliyati

<2*vTog‘li hududlarda o'pirilishlar, siljishlar va sel oqimlari. Tog'li rayonlarda o'pirilib tushish, qor va yer o'pirilishi natijasida m a’lum joylarni bosib qolishi va tog'dagi ba’zi bir tepaliklar o'z-o'zidan surilib siljib ketish hollari tez-tez uchrab turadi. Bunday voqealar, agar yirik o'pirilishlar bo'lsa u avtomobil yo'llarini, tem ir yo'llarni, agar aholi yashaydigan qishloqlar va turar joylar yaqin bo'lsa, ularni bosib qolishi, o'rm onlarni vayron qilishi, suv yo'llarini to'sib qo'yishi natijasida bir necha kun yoki oy davomida yig'ilgan suv keyin o'ziga yo'l ochib, yaqin joylashgan joylarni suv bosishi halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Demak, bunday hodisalar masshtabi katta va natijasi halokatli bo'lishi mumkinligi ko'rinib turibdi.

Bunday hodisalar tog'larda 7 va undan katta balldagi zilzilalar oqibatida tik qoyalargina em as, balki tik tepaliklar ularning gorizont bilan bo'lgan burchagi 45—50° ni tashkil qilgan bo'lsa, o'pirilib ketishi kuzatilgan. Masalan, 1911-yilda Pomirda kuzatilgan kuchli zilzila natijasida o'pirilgan qoya M urg'ob daryosini to'sib qo'ygan va unda hosil bo'lgan Sarez ko'lining suvi 500 m ga ko'tarilgan. Tog'larda sel kelishi eng xavfli tabiiy ofatlardan biri hisoblanadi. Sellar o'z yo'lidagi toshlar tuproqlar va

280

boshqa narsalarni yuvib oqizib ketganligi sababli ularning m iqdori va ta’sir kuchi yanada ortib ketadi. Tog‘ qiyaligi ularga tezlikni ta’minlashga yordam beradi. Tog‘ qiyaligi qancha katta b o isa , uning tezlik kuchi shuncha katta bo‘ladi. Agar m abodo sel qoyalarni bogMiing baland cho'qqilaridan yuvib tushish imkoniyatiga ega bo‘lsa, uning yoMida uchragan, hattoki, kichikroq qoyalarni ham o'rnidan qo'zg'atib yoki qo‘porib olib ketishi mumkin. Bunday holatlar transport kommunikatsiyalari va aholi yashash joylarida nihoyatda katta zarar yetkazadi.
Agar togMarda kuchli yomgMr yog‘ayotgan boMsa, yana kunlar issiq bo‘lib qorlar ham erib qo‘shilsa, unda tog* tepalarida suv to‘planishi vujudga keladi va bu togMarni suv bosishiga olib keladi. Bunda togMarning yuqori qismida bo‘lgan, qoyalar bilan o'ralgan va ko‘p joylari muz bilan oMalgan tekisliklarni yigMlgan suv toMdiradi hamda muz bilan o ‘ralgan koMlar hosil boMishi m um kin. Agar kunlar yana sovib ketsa, bu koMlar rnuzlab zararsiz holga kelishi mumkin. Agar mabodo kun isib suvlarni ushlab turgan muz qatlami erib ketsa, unda falokatli suv oqimi vujudga keladi va bir necha vaqtdan buyon yigMIib yotgan suv vodiylarga qarab yoMialishi va sellar bilan qo'shilib falokatli suv va sel oqimlariga aylanishi mumkin. Bunday muzlaming erib muz koMlari hosil qilgan holatlar uchrab turadi va ular morenalar deb ataladi.
Sel oqimlari paydo boMishi mumkin boMgan rayonlar QozogMstonda, Kavkaz orti mamlakatlarida, Qrimda, O ltoy OMkasida, 0 ‘rta Osiyo, Karpat orti, Sharqiy Sibir va boshqa ko'plab mamlakatlarda tez-tez boMib turadi?^*
Qadimda sellar haqiqatan ham juda katta zarar yetkazgan. Hozirgi vaqtda bunday sellarning zararli mavqei birmuncha pasaydi. Chunki hozirgi vaqtda, ayniqsa, 0 ‘rta Osiyo davlatlarida deyarli hamma sel kelishi mumkin boMgan hududlarda uning vodiylaiga zarar yetkazmaydigan tartibda maxsus suv yigMsh omborlari, suv yoMini to ‘suvchi to‘g‘onlar, dam balar va suvning miqdorini cheklashga moMjallangan suv o‘tkazish vositalari qurilgan. Tog' yon bag‘rilariga esa sel yuvishi mumkin boMgan tepaliklarni daraxtlar ekib suv yoMida uning yuvib ketishi mumkin boMgan tuproqlar mustahkanilanmoqda va shuning uchun ixota daraxtzorlari tashkil qilinmoqda. Bundan tashqari sel kelganda uning zararini kamaytirish maqsadida yangi sun’iy kanallar yordamida uni maxsus suv omborlariga yuborish choralari ko'rilmoqdaki, bularning ijobiy natija berishi tabiiy.

Ammo bu ishlarni amalga oshirish juda katta m oddiy

281

m ablag'lar bilan birga katta miqdordagi ishchi kuchlari bo'lishini talab qiladi. Shuni ham ta ’kidlash kerakki, O'zbekiston Respublikasi hududidagi ko‘plab sel kelish yo‘llari to ‘silgan va xavfli uchastkalar xavfsizlik chora-tadbirlari bilan ta’minlangan b o‘lishidan qat’i nazar, tabiatning shunaqa injiqliklari bo‘ladiki, u kutilmagan boshqa biror yerdan xavfsiz deb o‘ylab yurilgan joyda to ‘satdan xavf paydo bo‘lib qolishi mumkin. Bunday hollarda favqulodda hodisalar xodim larining birinchi vazifasi u yerdagi sel yuvib ketishi mumkin bo'lgan joylarda dam balar va to ‘siqlar tashkil qilish, tabiiy to ‘siqlarni mustahkamlash, sellarning oqim lari aholi yashash joylariga yetib bormasligini ta ’minlovchi chora-tadbirlarni am alga oshirishlari kerak. U ndan keyin sel oqibatlarini tugatishga qaratilgan ishlarni bajaradilar.

Joylardagi hokimlik organlari tomonidan tashkil qilinadigan tabiiy ofatlarga qarshi kurash komissiyasi ilmiy muassasalar bilan hamkorlikda bo'lishi mum kin bo'lgan sel xavfini oldindan belgilash va uning harakatlanishi mum kin bo'lgan yo'llarini aniqlash, buni o'sha joylardagi aholini xabardor qilish va shuning bilan birga, agar aholi ko'chirilishi ko‘zda tutilgan bo'lsa, aholini ko'chish uchun yig'ilish joylarini belgilash va uni aholiga m a’lum qilish, ko'chirish uchun kerak bo'ladigan transport vositalarini tayyorlash va ularning to'planish joylaridan aholini xabardor qilish vazifalari qo'yiladi.

Xuddi shu sel xavfi bilan birgalikda togiardagi o'pirilishlar tog' tepaliklarining surilishi qoyalarning ag'darilib tushish voqealari ham seining um um iy oqibatlarining bir qismi sanaladi. Bu tabiiy ofatlar oqibatlarini tugatishda birinchi navbatda odam lar va uy hayvonlarini xavfli joydan olib chiqib ketish kerak. Undan keyin injenerlik qutqarish ishlari boshlanadi va bunda buzilgan vayron bo'lgan uylarning ichidagi jabrlanganlar qutqariladi, bosib qolgan binolar ichida qolib ketganlar texnikalar yordamida izlab topiladi. Shundan keyin jabrlanganlar ichimlik suvi va oziq-ovqat m ahsulotlari, shuningdek, kiyim-bosh bilan ta ’minlanadi. Undan keyingi vazifa—avtom obillarning kelish yo'llari va mavjud bo'lsa tem ir yo'llar holati tiklanadi. Keyingi ishlar sirasiga bosib qolishi, yiqilib zarar keltirishi m um kin bo'lgan binolar buzib tashlanadi, ko'chalarni to'sib qo'ygan, buzilib ketgan qurilish konstruksiyalari surib chetga chiqarib tashlanadi va ichkari tom onlarga o'tish m um kin bo'lgan yo'llar tartibga keltiriladi. Kommunal xo'jalik ishlari va energiyaning vaqtincha ta’minoti tiklanadi.

Keyingi qilinishi kerak bo'lgan ishlar sirasiga baxtsizlik yuz bergan rayonda sog' qolgan obyektlar va turar joylarning umumiy

282

ahvoli ko‘zdan kechiriladi. Odamlar hayotiga keyinchalak buzilishi natijasida zarar yetkazishi mumkin boMgan binolar, ya’ni bir tomoni o'pirilib ketgan yoki fundamentining bir tomoni cho‘kkan va ba’zi bir notabiiy qiyshaygan binolar butunlay buzib tashlanadi. Qolganlari ichidan yaroqlilari va birm uncha mustahkamlash vositalarini qoMlash yoMi bilan tartibga keltirish imkoniyati boMgan binolarni tartibga keltirilib aholining m a’lum qismini shu yerdagi uy-joy bilan ta ’minlanadi, qolganlari esa vaqtincha palatka va vagonchalarga joylashtiriladi, ularda hayot faoliyati olib borish imkoniyatini beradigan vositalar bilan ta ’minlanadi. Bular elektr, gaz, suv va oziq-ovqat bilan ta’minlash masalalari hal qilinadi. Shuningdek, shu hududda joylashgan ishlab chiqarish sanoat korxonalarining ishlatish imkoniyatlari ко‘rib chiqiladi va ularni ishlatish imkoniyati boMsa, u yerdagilarni ish bilan ta’minlash masalalari hal qilinadi.

Qor bosish va qor ko‘chishlar. O'zbekiston Respublikasi luidu-dida birmuncha togMi rayonlar mavjudligini aytib o'tgan edik. Bu rayonlarda kuchli qor bo‘ronlari boMib turadi. Hozirgi vaqtda tem ir yoMlar va avtomobil yoMlarini Respublikamiz viloyatlarini bir-birlari bilan aloqasini mustahkamlash va yoM cliiqimlarini kamaytirish maqsadida, yoMlarni o'z yerlarimiz orqali boshqa davlatlar hududini kesmasdan o'tkazish chora-tadbirlari ko'rilmoqda. Bunda ko'pgina yoMlar tog'lar osha o'tganligi sababli bu yoMlarni qor bo'ronlari va qor ko'chkilaridan himoya qilish ehtiyoji tug'ilmoqda.

Bunday hollarda avtomobil va tem ir yo'llarida xavfsizlikni ta’minlash ikki usulda olib boriladi. Birinchisi, oldindan tayyorgarlik ko'rilib qor bosishi mumkin boMgan joylarga qordan to'sish vositalari o'rnatiladi va ikkinchisi, maxsus qorni vaqtida tozalab „turish xizmati tashkil qilinadi. Bunda qor kurashning zanionaviy usullaridan: traktorlardan, avtomobillardan va boshqa kuchliroq vositalardan foydalaniladi.
Qor bo'ronlari O'zbekiston hududida juda katta falokatlarga olib keladigan tabiiy ofat hisoblanmaydi. Tog'lardagi qor ko'chish hodisasi xavfliroq ofat hisoblanadi. Qor ko'chishi asosan tog‘ yon bag'rilarida qiyaliklar 45 va undan ortiq boMgan hollarda qor ko'p yog'ishi hisobiga cho'qqilarda paydo boMgan qorning pastga qarab siljishi tik qivaliklarda juda dahshatli tus oladi, ya’ni yo'lidagi hamma qor to'plam larini va uning ostida boMgan bo'shroq holatda boMgan toshlarni ham ko'chirib nihoyatda katta hajmga ega boMgan massa sifatida quyiga qarab harakatlana boshlaydi va uning harakat tezligi 90—100 km /soatni tashkil qiladi. U ning og'irligi va hajmi

283

kattalashib ketganligi sababli, (ba’zi bir uncha katta boMmagan ko'chkilarning hajmi 20 ming m 3 boMishi aniqlangan, hattoki Kavkazdagi O chapari daryosi vodiysida hajmi 2500 ming m3 hajmdagi ko‘chki boMganligi qayd qilingan), yo‘lida uchragan har qanday narsani voyron qilib yuboradi.

Ulaiga qarshi kurashda ular yoMiga to'siqlar qo'yishdan tashqari qorning ko‘chki hosil qiluvchi cho‘qqilarda ko'payib ketmasligini ta ’minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish kerak. Bunga o‘t ochar qurollar, masalan, to‘plar yordamida sun’iy ko'chkilar hosil qilish yoMi bilan ko'chkini oldi olinadi.