Халцаро бобур фонди

Т у С у ҳ я й л и , то куж о тобию куж о
т олиъ п га ви ,
Ч аш ми ту бар ҳ а р к и меафтад
н и ш о и и давлат аст.
(М азмуни:
Сен Суҳайлсен, цайда балқиб,
цайда порлайсан экан,
К у зла р и н г ҳа р кимга тушса,
б ўлди давла тдан н и ш о н
.)
О фтоб н а й з а б ў й и к ў т а р и л г а н и д а
С анж ид дараси этагига келиб туш и лди. 
Б изд ан ил гар и борган қаровул йи гитл ар
ва я н а баъзи й и ги тл ар Қорабогнинг пас- 
ти — Э гриёр т у п р о ғ и д а Ш е р а к б и л ан
тў қ н а ш а д и л а р . Оз-моз ур у ш ганд ек бўли- 
ш ад и. Б и з н и к и л а р илғор билан 
тезда 
уларни енгадилар. Ш ерак н и ва я н а ет- 
м и ш - с а к с о н - ю з з ў р й и г и т л а р н и а с и р
қи л и б к ел ти р д и л ар . Ш ер ак н и н г қонидан 
кечиб, м улозим қ и л д и к .
Х и с р а в ш о ҳ , Қ у н д у з д а н э л - у р у ғ и г а
боқмай, Кобулга йўл олганида унга та- 
а л л у қ л и эл ва улус беш -олти б ў л а к к а
аж р а л а д и . Б а д ах ш о н д аги л а р бир бўлак: 
Русто ҳазорасидаги Сайдим Али дарбон, 
П а н ж ҳ и р йули билан ошиб ушбу юртда 
бизга бош эгиб к ел иш д и; яна бир бўла- 
ги: Юсуф Айюб ва Б аҳлул Айюб эди. Улар 
ҳам бу юртда хизматимга келдилар. Яна 
бир бўлак: Б аҳлул Айюбнинг иниси Вали
— Хатлондан; я н а бир бўлак: Йилончи- 
лиқ, Н акдарий, Қ оқш ол ва Қундуз вилоя- 
тида яш айдиган аймоқлар. Бу ҳар икк и 
б ў л а к А ндароб ва Сароб б ил ан к ел и б , 
П анж ҳирдан ош иш хаёлида эдилар.
А й м о қ л а р и л г а р и р о қ Саробда экан- 
л и к л а р и д а , к е й и н д а н Вали к ел д и . Ай- 
м о қ л ар унинг йўл и ни тўсиб, уруш иб енг- 
дилар. Узи қочиб ў зб а к к а кетди. Ш ай- 
боқхон С ам ар қан д н и н г чорсусида боши- 
ни кестирди. Қолган н авкар-савдари та- 
лани б , ен гил иб , у р у ғ-а й м о қ л а р и билан 
уш бу юртда менга қ у л л у қ қил и б келди- 
лар. Саййид Юсуф ўғл о қч и ҳам аймоқ- 
л ар билан келди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

104
50БУРН0МА
Б у ю ртдан к ўчиб, Қорабоғ ён ид аги 
Оқсарой сай х о нл иги га ту ш и л д и. Хисрав- 
ш оҳнин г эл-уруғлари — зулм ва бошбош- 
д о қ л и к к а ў рган ган н а в к ар л ар элга зулм 
қ и л а б о ш л а д и л а р . О хири Сайдим Али 
дарбоннинг бир эур навкарин и бировнинг 
бир к ў за ёғини тортиб олгани учун ўрда- 
га келтириб т аёқл атд и м . Таёқ остидаёқ 
ж о н и ч и қ д и . Эл бу сиёсатдан батамом 
босилди.
У ш б у ю р т д а л и г и м и з д а К о б у л н и н г
устига дарҳол б ориш -борм аслик кенга- 
ш и л д и . Саййид Ю суфбек ва б а ъ з и л а р : 
қ и ш я қ и н , дарҳол Л ам ғонга бормоқ ке- 
р ак, деб м аслаҳат бердилар. У ерда я н а 
не м а с л а ҳ а т рўй берса, ў ш а н г а я р а ш а
ам ал қи л и н ар . Б из — Б о қи Чағониёний 
ва б а ъ з и л а р К о б у л у с т и г а б о р м о қ қ а
қ арор қ и л и б , у ердан кўчиб, келиб Або 
қ ў р у ғи га (ҳукмдор оил аси н и н г ёзги ис- 
ти роҳат м аскани) т у ш д и к . Ушбу юртда 
м е н и н г в о л и д а м х о н и м ва К о ҳ м а р д д а
қолган эл-уруғ огир х ат ар л ар н и бошдан 
кечириб, бизга келиб қ ў ш и л д и .
Гап ш у н д ак и , Ш ирим тағойи Хисрав- 
ш о ҳ га қ ў ш и б ю борилган эди, Хисрав- 
ш оҳни Хуросонга узатиб, ўзи бориб эл 
у р у ғи м и зн и к ел т и р и ш и лозим эди. Да- 
ҳонага етганда Ш и р и м н и н г ф и к р и ўзга- 
р ади. Х и с р а в ш о ҳ Ш и р и м б илан бирга 
К оҳм ардга боради. Ч у н к и уни нг ж и я н и
— А ҳм ад Қосим К оҳм ардда эди. Хисрав 
шоҳ А ҳм ад Қосимни орқа қили б, эл-уру- 
ғимизга ём о н л и к н и к ў зл ай д и . Б о қи Ча 
гон иёни йн инг кўп мўғул н а в к ар л ар и эл- 
у р у ғл ар и билан Коҳмардда эдилар. Улар 
Ш ири м тағойи билан м ахф ий к елиш иб, 
Х исравш оҳ ва А ҳм ад Қосимни тутмоқ- 
чи бўладилар. Х исравш оҳ билан А ҳмад 
Қ осим А ж а р д а р а с и н и н г ё н и д а г и йўл 
б и л а н қ о ч и б , Х у р о с о н г а к е т а д и л а р .
М ў ғ у л л а р н и н г у ш б у к е л и ш у в л а р и д а н
м ақсадл ар и ўзл ар и н и улардан айирм оқ- 
л и к экан.
Х онадоним из аҳли билан бўлган эл 
Х и с р а в ш о ҳ н и н г д а ғ д а ғ а с и д а н х а л о с
бўлиб, А ж ар д ан чиқиб, К о ҳм ардга етган 
п а й ти И си қ о н ч и э л ат и ёвл аш и б й ў л н и
тўсади. А ксар Б о қ и б ек к а т а а л л у қ л и эл 
ва улусни улар тал айд и лар . Қ ул Боязид- 
нинг ўғли — Тезак к и ч и к ў ш а ерда эди, 
асир туш ди. Уч-тўрт йи л дан сўнгра Ко- 
булга келди. Қ и й н ал га н , таланган уру- 
ғ и м и з , биз ў т га н Қ и п ч о қ й ў л и б и л ан
ошиб, Або қў р у ғи д а к елиб бизга қ ў ш и л - 
ди.
У е р д ан к ў ч г а ч , о р ад а бир қ ў н и б , 
Ч о л о к с а й х о н л и г и г а т у ш д и к . Ч о л о к д а
кенгаш иб Кобул ш аҳрини қам ал қ и л и ш га 
к е л и ш д и к , с ў н г р а к ў ч и б , м е н ў з и м
қ ў ш и н н и н г м а р к а з қи см и д аги барча ки- 
ш и л ар билан Ҳ айд ар Т а қ и н и н г боғи ва 
Қул Б о язи д о ш п аз н и н г қабристони ора- 
л и ғ и г а т у ш д и м . Ж а ҳ о н г и р м и р з о ў н г 
қ ан от одами б илан б и зн и н г к а т т а чор- 
боққа қў нд и . Носир м ирзо чап қ ан от эли 
билан Қ у т л у қ қ а д а м қаб ристо н ин инг ор- 
қ а с и д а г и с а й х о н л и қ д а т ў х т а д и . Д ои м
к и ш и м и з бориб М уқим билан м узокара 
олиб борарди. У гоҳ узр сўрар, гоҳ ан иқ 
бир гап айтм асди. У нинг пай сал га соли- 
ш и га сабаб — биз Ш ер ак н и қ ў л г а туш ир- 
ган заҳ о т и ё қ , у отасига, а к ас и г а к и ш и
ч оптирган , ота-акасидан ум идвор эди.
Б и р к у н и л а ш к а р ғули, ўнг қан от ва 
чап қ а н о ти батам ом з и р ҳ л и к и й и м л а р
к ий иб , отларга ҳам зи р ҳ л и ёп и н ч и қ л а р
солиб, ш а ҳ а р г а я қ и н р о қ бо рил си н, де- 
ган фармон бўлди: ш унда ҳам я р о қ на- 
м ойиш этилади, ҳ ам и ч к ар и д а ги элга бир 
сиёсат бўлади. Ж а ҳ о н г и р м ирзо ва ўнг 
қ ан от Кўчабоғ ор қ ал и и л г а р и р о қ келди- 
лар. Ғ улн инг олди сув бўлгани боис мен 
м ар каз к и ш и с и билан Қ у т л у қ қ а д а м қаб- 
ристони тар аф и дан к елиб, қ и р олдидаги 
т еп а л и к устига ч и қ д и м . Ҳ у ж у м к о р қисм
к и ш и л а р и Қ у т л у қ қ а д а м к ў п р и г и н и н г
устига т и қ и л и б бордилар. У пайт ҳ ал и 
к ўп р и к йўқ эди. Й игитлар ш ў х л и к қилиб, 
Ч арм гарон дарвозасигач а уруш иб борди- 
л а р . М у қ и м н и н г оз с о н л и к и ш и л а р и
у р у ш г а тоб б е р о л м а й қ о ч и б қ ў р ғ о н г а
к и р д и л а р .
А р к н и н г тупроқ уй и л ган теп али ги га 
к ў п Кобул эли т о м о ш а г а ч и қ қ а н эди. 
Қочабтганда роса чанг-тўзон к ў тар и ш и б , 
ў зл ар и н и и ч к а р и га о лдилар. К ў п р и к би- 
лан дар во за орасидаги б ал анд қ и р н и н г
устида йўл ў р т аси д а к ў п ч у қ у р л и к л а р
қ ази б, у стин и хас билан ёп и ш ган эди. 
С ултонқули чи н о қ ва баъзи й и г и т л а р от 
суриб б о р г ан д а , б и р -б и р и г а у р и л и ш и б
й и қ и л д и л а р . Ўнг қ ан от тараф и дан бир- 
и к к и й и ги т К ўчабоғ оралаб ч и қ қ а н л а р
билан б и р -и к ки қ и л и ч солиш иб олиш ди- 
л а р . У р у ш г а ф а р м о н б ў л м а г а н и у ч у н
ушбу х а т т и -ҳ а р а к а т л а р билан ч ек л ан и б, 
ортга қ ай тд и л а р .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
106
Қўрғон эли қ а т т и қ эсанкираб қолди. 
М уқим б ек л ар н и орага солиб, қ у л л у қ қ а
к е л и б , К о б у л н и т о п ш и р м о қ ч и б ў л д и . 
Б о қ и б ек Ч а го н и ён и й н и н г воситачилиги- 
да келиб менга м улозамат қил д и. Б из ҳам 
и н о я т ва ш а ф қ а т й ў с и н и д а и ш тутиб, 
у н и н г к ў н г л и д а н в а ҳ и м а ва қ у р қ у в н и
бартараф қ и л д и к . Эртаси тонгда бор нав- 
к а р у савдари, мол ва асбоб-ускуналари 
билан ч и қи б , қў р го н ни то п ш и р ад и , де- 
ган қар о рга к е л д и к . Х и ср ав ш о ҳ га таал- 
л у қ л и эл л ар ў зб о ш и м ч а л и к ва талончи- 
л и к к а ўрганган эди. М уқим ни ва Муқим- 
га т а а л л у қ л и к и ш и л а р н и м о л -ҳ о л л а р и
б ил ан К обулдан д а х л с и з ч и қ а р с и н л а р , 
деб Ж а ҳ о н г и р м и р зо , Н осир м и р зо ва 
у л у г б екл ар ни ҳам д а и ч к и — я қ и н л а р н и
т а й и н л а д и к . М у қи м га Тебани юрт тайин 
қ и л д и к .
Эртаси эртал аб м ир зо л ар ва беклар 
д а р в о з а л а р г а бориб х а л о й и қ н и н г тўпо- 
лон ва гавгосини кўриб: „Сиэ келм агун- 
ча бу элни к и ш и т и н ч и т о л м а й д и “ , деб 
менга одам юбордилар. Охири ўзим от- 
ландим . Тўрт-беш к и ш и н и ўқ билан отиб, 
б и р -и к к и к и ш и н и п а р ча-п ар ч а қилдир- 
дим. Ғавго босилди. М уқим ўзига тегиш- 
ли к и ш и ва ж и ҳ о з у н ар сал ар и билан сог- 
салом ат бориб Тебага туш ди.
Раби ул-аввал ойи н и н г охирида Танг- 
ри т ао л о н и н г ф а з л у к а р а м и б илан Ко- 
бул ва Ғ а з н и м у л к ҳ а м д а в и л о я т л а р и
ж а н г -ж а д а л с и з менга м уяссар булди ва 
ф атҳ этилди.
К о б у л в и л о я т и т ў р т и н ч и и қ л и м д а -
д и р . Ш а ҳ а р обод е р л а р н и н г ў р т а с и д а
ж о й л а ш г а н . Ш а р қ и Л ам гон о т, Пуршо- 
вар, Ҳ а ш н а ғ а р ва баъ зи Ҳ инд вилоятла- 
ридир. Ғарби тогли м аск а н л ар д и р , Кар- 
нуд ва Ғўр ў ш а то ғ л ар д ад и р . Ҳ о зир ги 
п а й т д а ҳ а з о р а ва н а к д а р и й қ а в м л а р и - 
ни нг м аск а н и ш у тоглардир.
Ш и м о л и Ҳ и н д у к у ш тоғига туташ ган. 
Қ ундуз ва Андароб ви ло ятлар ид ир .
Ж а н у б и Ф а р м у л , Н а г а р , Б а н н у ва 
А ф ғон и сто н д и р .
К и ч к и н а в и л о я т д и р . У эу н ас и ға чў- 
эи лган. Ш ар қ д ан гарбга томон ястан ган . 
А троф-тевараги батамом тогдир. Қ ал ъ а- 
си т о қ қ а т у т а ш г а н . Қ а л ъ а н и н г гарби- 
ж а н у б т а р а ф и д а к и ч и к р о қ тоғ бор. У 
тоғни нг ч ў қ қ и с и д а Кобул ш оҳи им орат 
қ и л г а н и боис бу тоғни Ш оҳи Кобул дей-
д илар. Б у тоғ Д еварин тордарадан бош- 
ланади . Д еҳи Я ъ қ у б дар аси д а тугайди. 
Гир ай л а н аси и к к и ш а р ъ и й кел ад и . Бу 
т о ғни нг э т а к л а р и т а м о м и л а боғлардир. 
М енинг у л у г а м а к и м У луғбек м ирзо за- 
м о ни д а м и р зо н и н г бекотаси В айсбек бу 
т о ғ н и н г э т а г и д а б ир а р и қ ч и қ а р г а н .
Э такдаги б огл ар н и н г ҳам м аси шу ариқ- 
дан я ш н а й д и . Ш у а р и қ о х и р и д а Г улки- 
н а н о м л и
м а в з е б ў л и б , х и л в а т г и н а
гў ш ад и р . Унда кўп с а р х у ш л и к л а р қил- 
ган м и з. Гоҳо м утойиба йўсинида Х о ж а 
Ҳ о ф иэн инг бу байти ў з г а р т и р и ш билан 
ў қ и л а р эд ик и м :