Халцаро бобур фонди

Б и хўр дар арки Кобул м&й,
бигардон коса пайдарпай,
Ки ҳам к ўҳ асту ҳам дарёву ҳам шаҳр
асту ҳам саҳро.
(М азмуни:
Симир К обул аркида май,
қадаҳ айлантир-ей тинмай,
Б у м а н зи л тогу ҳа м дарё ва
ҳам ш а ҳ р у ва ҳа м саҳро.)
Х у д д и , а р а б л а р а р а б д а н б о ш қ а н и
„ а ж а м “ д е г а н л а р и д е к , ҳ и н д и с т о н л и к
ҳ и н д и сто н л и к б ўлм аганларн и „Х уросон14 
дейди. 
Ҳ индистон билан Хуросон ора- 
с и д а қ у р у қ л и к д а г и й ў л д а и к к и к а т т а
қў ни м го ҳ бор: бири — Кобул, я н а бири
— Қандаҳор. Кобулга К ош ғар, Ф арғона, 
Т у р к и с т о н , С а м а р қ а н д , Б у х о р о , Б а л х , 
Ҳисор ва Б ад ах ш о н д ан кар во н л ар кела- 
ди. Хуросондан кар в он Қ ан даҳорга ке- 
лади. Ҳиндистон билан Хуросонни боғ- 
л о в ч и во си т а К обул в и л о я т и д и р . К ўп 
я х ш и савдо м а с к а н и д и р . С а в д о г а р л а р
Х итойга ёки Р у м га борсалар ҳ ам шун- 
ч а л и к савдо қ и л а о л ад и л ар . Ҳ ар йи л и 
е т т и - с а к к и з —ўн м ин г от Кобулга кела- 
ди. Қ уйи Ҳиндистондан ўн-ўн беш — йи- 
гирм а м ин г қ о р а м о л л и к к арвон Кобул- 
га к елади. Ҳиндистондан қ а л и н мато, оқ 
к и й и м - к е ч а к , қ а н д , но в во т, ш а к а р ва 
дориворлар кел т и р ад и л а р . Кўп савдогар- 
л ар ў ттиздан ўн, қ и р қ д а н ўн (фоиз) фой- 
да о л и ш га роэи бўлм айдилар.
Хуросон, И роқ, Р ум , Ч ин м атолари 
Кобулдан топилади. Кобул ҳиндистонлик 
савдогарларни нг ҳам қ ў ни м го ҳид ир .
Гармсер (иссиқ и қ л и м ) ва сардсер (со- 
вуқ и қ л и м ) ж о й л а р К обулга я қ и н д и р . 
Кобулдан бир кунда сира қор ёғмайди- 
ган ж о й га борса бўлади. Я на н у ж у м и й
(астрономик) и к к и соатда ш унд ай ерга 
борса б ў л а д и к и , у ерда ҳеч қ ачон қор 
к ам ай м ай д и . А ҳён-аҳёнда ш у нд ай ёз ке- 
л а д и к и , қор қ о л м ай д и . И ссиқ ва совуқ 
и қ л и м д а етиш ад и ган м евалар Кобул ат- 
рофида кўпди р. Кобул ва ун и н г кентла- 
рида совуқ и қ л и м г а мансуб м евалардан 
у з у м , ан о р , ў р и к , о л м а , б еҳи , ам р у д , 
ш а ф т о л и , қ а р о л и , с а н ж и д , бодом ва 
ёнғоқ кў п бўлади. Мен қароли ни ҳ о л ини
кел тир и б эк т и р га н м ан , я х ш и қ ар о л и л а р
бўлди ва ҳануз гу р к и р аёт ган эди.
И ссиқ и қ л и м м евал ари д ан, чунончи, 
норунж (апелсин), т у р у н ж (лимон), ам 
л у к ва н а й ш а к а р н и Л ам ғонотдан келти- 
р адилар. Н а й ш а к а р н и мен к ел тир и б эк- 
т и р и б эд и м . Ч и л ғ ў з а н и (к е д р ён ғо ғи) 
Н и ж р о в д а н к е л т и р а д и л а р . Кобул атро- 
фидаги то ғл ик ж о й л ар д а н асал кўп ке- 
л а д и . А с а л х о н а л а р и б о р д и р. Б и р г и н а
Ғ а зн и т а р а ф д а ги т о ғ л и к м а с к а н л а р д а н
асал кел м ай д и , холос. К обулнинг раво- 
чи я х ш и бўлади. Б еҳи билан қаролиси 
ҳам я х ш и д и р . Б одринги ҳам я х ш и .
Б и р нав узум и бор, оби ангур дейи- 
ш ад и, ж уд а я х ш и узум дир. Маст қ и л а 
диган ч о ғи р л ар и бўлади. Х о ж а Хованд 
С ай йид тоғи э т а к л а р и н и н г ш ароби ач- 
ч и қ л и г и б и л ан м а ш ҳ у р д и р . Ҳ а л и ҳ ам
т а қ л и д б илан ун и н г т а ъ р и ф и н и келти- 
р а д и л а р : „М ай л а з з а т и н и маст б и л у р , 
ҳу ш ёр л ар га не ҳузур?!“
Экини я х ш и бў л м айд и. А гар Хуро- 
сон уруги бўлса, у н ч а л и к ёмон бўлмай- 
ди. Ж у д а л ат и ф ҳавоси бор. Кобул ҳаво- 
сидек ҳавол и ер олам да борлиги м аъ лу м
эмас. Ёэларда к е ч ал ар и пўстинсиэ ётиб 
бўлм айди. Қ и ш д а, гарчи қор ак са р кат- 
та тушса-да, лекин қ ат т и қ совуғи йўқдир. 
С ам ар қ анд ва Табриз ҳам х у ш ҳ аво л и к - 
да м аш ҳ у р д и р , лек и н у ш а ҳ а р л а р д а қат- 
т и қ совуқ булади.
А трофида тўрт я х ш и ўланги бўлиб, 
ш а р қ и - ш и м о л и й т а р а ф и С ў н а к қ ў р ғ о н
сай х о нл иги д ир . У Кобулдан и к к и ку рў ҳ
масоф адаги я х ш и с а й х о н л и к . Ўти отга 
я х ш и , ч и в и н и кам бўлади.
Ғарби-шимоли Чолок сайхонлигидир, 
Кобулдан бир к у р ў ҳ н ар ид аги кен г сай- 
х о н л и к д и р , ёзда ч иви ни отга азоб бера- 
ди.
Ғарбига Д еварин сай х о нл иги туш ган. 
Аслида бу ерда и к к и сай х о н л и к бор: бири 
Теба с а й х о н л и г и , я н а б ири Қ ў ш н о д и р
с а й х о н л и г и д и р . Б у ҳ и с о б б и л а н беш 
ў л а н г ( с а й х о н л и к ) б ў л а д и . Ҳ а р и к к и
ўл ан г Кобулдан бирор ш а р ъ и й масофа- 
да, к и ч и к р о қ с а й х о н л и к л а р д и р . Л е к и н
ўти отга ж у д а х у ш х ў р , ч иви ни йўқ. Ко- 
бул сай х о н л и к л а р и ичида бундай сайхон- 
л и к бош қа ерда йўқ.
Ш а р қ и С и я ҳ сан г (Қоратош ) сайхон- 
л и г и д и р . Ч а р м г а р о н ( к ў н ч и л а р ) дарво- 
заси билан бу сай х о нл ик н и Қ утлуққадам -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
107
н и н г қ а б р и с т о н и т у т а ш т и р а д и . Ё з л а р
ч иви ни куп бўлгани боис бу сай х о нл ик - 
д а чорвани к ам қ ў р и й д и л а р . Бу сайхон- 
л и к к а т у таш К а м а р и й с ай х о н л и ги ҳам
бор. Ушбу ҳисоб билан Кобул атрофида 
олти с а й х о н л и к булди, л ек и н тўрт ўтлоқ 
м а ш ҳ у р д и р .
Кобул в и л о я т и м у стаҳ кам берк ви- 
л оятдир. Ёт ённинг бу в и лоятга кирм оғи 
м у ш к у л . Б а л х , Қ ундуз ва Б ад ахш он би- 
лан Кобул орасида Ҳ и н д у к у ш тоги яс- 
та н г а н . Бу тоғдан етти йўл о ш ад и , уч 
йў л П а н ж ҳ и р д а д и р . Ю қ о р и р о қ Х а в о к
д о во н и д и р , у ндан қ у й и р о қ Т у л , ундан 
қ у й и р о қ Б о зо р ак довонлари. Б у уч до- 
вондан я х ш и р о ғ и Т улдир. Л е к и н йўли 
бироз узу нр о қд и р . А ф тидан, ш у боис Тул 
(узун) д е г а н л а р . Т ў ғр и р о ғи д а Б о зо р ак - 
дир. Тул ва Б озорак довонлари о р қал и
С аробга т у ш и л а д и . Б о з о р а к д о в о н и н и
Сароб эли П орандий қ и ш л о ғ и г а ингани 
учун П ор анд ий довони дейдилар.
Я на бири П арвон йули ди р. К ат т а до- 
вон билан П арвон орасида я н а етти до- 
вон б о р л иги учун Ҳ аф тб ача (еттибола- 
ли) дейд и лар . Андароб тараф и дан и к к и
йул келиб, катта довонда қ ўш илиб, Ҳафт- 
бача билан Парвонга келади. Кўп м аш ақ- 
қ а т л и й ў л д и р . Уч й ў л Ғ у р б а н д д а д и р . 
П ар в о н й ў л и г а я қ и н р о қ й ўл Я н г и й ў л
довонидир. У В алиён (валилар) ва Ҳин- 
ж о н га ин ади. Я н а бир йўл Қ и п чо қ дово 
нидир. У Андароб суви билан Қ изилсув- 
ни н г қ ў ш и л и ш и г а қар аб туш а д и . Б у йўл 
ҳам я х ш и йўлдир.
Я н а б и р й ў л Ш и б а р т у д о в о н и д и р . 
Ё зл ар и сув кў п а й са, Ш ибарту довонидан 
о ш иб , Б о м и ё н ва С айғон й ў л и б и л ан , 
қ и ш л а р и Обдара билан юрадилар. Қиш- 
да тўрт-беш ой бир Ш ибарту довонидан 
ўэга ҳам м а йўллар бекилади. Б у донон- 
д ан ош иб, Обдара б ил ан ю р ад и л ар . Ёз- 
л а р и с у в л ар к ў п а й г а н д а ҳ ам бу йў л л ар - 
н и н г қ и ш к и ҳ о л а т и с а қ л а н и б қ о л а д и . 
Ч у н к и Т а к о б й ў л л а р и д а с у в л а р ў тиб 
бўл м ас д а р а ж а д а к а т т а к е л а д и . Такоб 
б илан ю р м ай, тоғ б ил ан ю р и ш н и хаёл 
қ и л с а л а р , ў т и ш қ ў р қ и н ч л и д и р . К у з л а р
уч-тўрт ой, қор озай иб, сувлар к ам ай - 
ганда, бу й ў л л а р д а н ў т и ш н и н г айни пай- 
тидир. Тоғларда ва тор кечувларда ўгри- 
қ а р о қ ч и л а р ҳам учраб туради. Хуросон 
т а р а ф и д а н к е л а д и г а н йўл Қ ан д аҳ ор д ан
ўтади. Бу йўл теп-текис тўгри йўлдир. Бу 
йўлда довон йўқ.
Ҳ индистон т ар аф и дан тўрт йўл чи 
қ ад и. Б ир йўл Л ам ғонот о р қ ал и ўтади. 
Б у й ў л д а Х ай б ар т о ғ л а р и д а к и ч и к р о қ
довон учрайди. Я на бир йўл Б ан га ш ор- 
қ ал и , я н а бир йўл Н ағар ор қ ал и , я н а бир 
йўл Ф ар м у л о р қ ал и ўтади. Бу йўлларда 
ҳам к и ч и к р о қ довонлар бор. Бу й ўллар 
билан к ел ад и ган л ар Синд дарёсининг уч 
к е ч и ги д а н ў т ад и л ар . Нилоб к е ч и ги д а н
ў т а д и г а н л а р Л а м го н о т о р қ а л и к ел ад и - 
л ар. Қ и ш л а р и Кобул дарёси билан Синд 
д арёси н и н г қ ў ш и л и ш и д а н ю қорироқда- 
ги Синд, Кобул ва Савод дарёлари даги 
к е ч и к ор қ ал и ўтадилар.
Мен аксар Ҳ индистонга л а ш к а р би- 
лан к ел ган и м д а к е ч и к л а р орқ ал и ўтдим. 
Келиб, И броҳим ни енгиб, Ҳ индистонни 
фатҳ қ и л г а н и м д а Нилоб кеч и ги д ан кема 
билан ўтдим. Ушбу кеч и к д ан ўзга Синд 
д а р ё с и н и н г ҳеч е р и д а н к е м а с и з ўтиб 
бўлм айди. Д и н к у т к еч и ги билан ўтган- 
л ар Б а н г а ш о р қ ал и к ел ад и л ар . Чупора 
кечиги билан ўтганлар агар Ф арм ул ор- 
қ а л и к е л с а л а р , Ғ а з н и г а к е л а д и л а р ва 
агар Д аш т о р қ ал и борсалар, Қандаҳор- 
га кетад ил ар .
Кобул ви лоятида х и л м а-х и л қ ав м л ар
бордир. Тоғ о р а л и қ л а р и ва тек исли к л ар - 
да т у рк л ар , ай м о қ лар , саҳройи араблар, 
ш аҳ ар ва баъэи кен тл ар и д а сортлар ис- 
т и қ о м а т қ и л и ш а д и . Я н а баъ зи кентла- 
ри ва в и л о я т л а р и д а п а ш о й и , п а р о ж и й , 
т о ж и к , б а р а к и ва аф ғ о н л а р я ш а ш а д и . 
Ғарбий то ғл ар и д а ҳ а з о р а ва н а к д а р и й - 
лар я ш а й д и л а р . Б у л а р н и н г орасида баъ- 
з и л а р и м ў г у л т и л и д а г а п л а ш и ш а д и .
Ш а р қ и - ш и м о л и й т а р а ф и д а ги К ат у р ва 
Габрак сингари тоғлар Кофиристондир, 
жануби эса А ф ғонистондир.
Кобул ви ло ятид а ўн бир-ўн и к к и тил- 
да сў зл аш ад и л ар : арабий, форсий, тур- 
к ий , м ўғулий, ҳин дий, афғоний, пашойи, 
габри й, б а р а к и й , л а м ғо н и й . Б и р о р ви- 
л о ят д а бу н ч ал и к х и л м а -х и л қав м ва ҳар 
турли т и л л ар д а сў эл аш у вч и л ар борлиги 
м аъ л у м эмас.
Кобул в и лоятид а ўн тўрт туман бор. 
С ам арқанд, Бухоро ва я н а бу ў л кад аги 
бир к ат т а ви ло ят қар ам о ғи д аги вилоят- 
чаларни туман дейдилар. Андижон, Кошгар 
ва ул ораларда ўрчин, Ҳ индистонда эса
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

108
Б06УРП0МА
паргана д ейди лар. Гарчи Б а ж а в р , Савод, 
П ар ш о вар ва Ҳ аш н ағар бурун Кобулга 
тобе бўлса-да, ушбу йи л да афғон қавм и 
б о сқ и н л ар и сабабли б аъ зи си т а р қ а л и б , 
б а ъ з и с и а ф ғ о н л а р г а қ ў ш и л и б к е т г а н . 
В и л о ятли ги қ о л м аган .
Ш а р қ и Л а м г о н о т в и л о я т и д и р . Б у 
ви ло ят беш туман ва и к к и б ўлукдир (ту- 
мандан к и ч и к р о қ кент). Лам ғон туман- 
л а р и д а н к а т т а р о ғ и Н и н г н а ҳ о р , б а ъ з и
т а р и х л а р д я Н а г а р ҳ о р
деб ё з и ш а д и .
Қўрғонбеги ў тирадиган ер Одинапурдир. 
К о б у л д а н итарқ т о м о н д а ўн уч й и го ч
йўлд ир. Н и н г н аҳ о р билан Кобул ораси 
ж у д а ёмон йўлдир. Уч тўрт ерда к ич ик - 
р о қ -к и ч и к р о қ довонлари, и к к и -у ч ерда 
тор д а р а л а р и бор. Х и р и л ж и ва б ар ч а 
йў л т ў сар қ а р о қ ч и л а р а ф ғо н л ар д и р . Бу 
е р л а р д а эл я ш а м а с , й ў л т ў с а р л а р к ў п , 
ободончилик йў қ эди. Қ ў ру қсо й нин г эта- 
ги — Қ орату мавзесини мен бунёд қил- 
д ирдим . Ш у н д ан сўнг йўл хавф -хатар- 
сиз булди.
И ссиқ и қл и м билан совуқ иқли м ора- 
сидаги чегара ҳудуд — Б одом чаш м а до- 
вонидир. Б у довоннинг Кобул тарафида 
қор ёгади. Қ ўруқсой ва Ламғонот тара- 
фида қор ёғм ай ди. Бу довондан туш гач, 
к и ш и ў эга бир о л а м г а дуч к е л г а н д е к
бўлади: д ар ах т л ар ўзгача, ўтлар ўзгача, 
ж он и во р л ар ўзгача, элни нг расму русу- 
ми ўзгача.
Н и н г н а ҳ о р т у м а н и д а т ў қ қ и з т а сой 
бор. Ш олиси ва бугдойи я х ш и бўлади. 
Н о р у н ж и , т у р у н ж и ва анори к ў п , я х ш и
етилади.
О динапур қ ў р ғо н и н и н г олдида, жа- 
нуб тараф даги бир б ал ан д л и кд а т ў қ қ и з
юз ўн тў р ти н ч и (1508) йили бир чорбог 
солдим. У Боғи Вафо деб н ом лан ган, сой- 
га т уташ ; сой қўрғон билан боғ орасида- 
дир: н о р у н ж и , т у р у н ж и ва ан ори кўп 
бўлади. П аҳ ар х о н н и енгиб Л а ҳ ў р ва Ди- 
палпурни олган йилим к ей ла (банан) кел- 
тириб э к т и р г а н д и м , к у к а р г а н эди. Ун 
дан бурунги йи л и ш а к а р қ а м и ш ҳам эк- 
к а н э д и л а р , ш а к а р қ а м и ш л а р я х ш и
бўлганди. Б ад ах ш о н ва Бухорога у ша- 
к а р қ а м и ш л а р д а н ю б о р и л ган зд и . Ери 
баланд, оқар суви м уттасил, ҳавоси қи ш
пайти м ў ъ т ад и л , боғнинг ўртаси да бир 
к и ч и к р о қ тепали к ястанган; бир тегир- 
мон суви бу богнинг ўртасидан ва боғ- 
ни нг ичидаги т еп а л и к н и н г устидан ҳами-
ш а оқиб туради. Боғ ўртасидаги чорча- 
ман (тўртбурчак гулзор) ш у т еп а л и к ус- 
тида барпо этилган . Б о ғн и н г ғарби ж а- 
н у б и й т а р а ф и д а ў н г а ун ў л ч о в и д а г и
ҳовуз, атроф и бутунлай нор у н ж дарахт- 
л ар и д и р ; анор д а р а х т л а р и ҳам бор. Б у
ҳ о ву зн и н г т е в а р а к - қ и р ғ о қ л а р и батямом 
себ ар газор д и р. Б о ғн и н г энг сў л им ери 
уш будир. Н о р у н ж л а р сар ғайган м яҳ а л и
кўп я х ш и кўрин ади; х и й л а я х ш и боғ бун- 
ёд топди.
К ўҳи Сафид Н и н г н аҳ о р н и н г ж ануби- 
да яст ан га н бўлиб, Б а н г а ш билан Нинг- 
наҳор ушбу то қ қа туташ ади. О тл и қ қа йўл 
йў қ д и р . Б у тоғдан т ў қ қ и з сой ч и қ а д и . 
Тоғда қор ҳ ар ги з к ам а й м а й д и . Ш у боис- 
дан бўлса к е р а к , К ўҳи Сафид — Оқ тоғ 
дейдилар. Қуйи ў т л о қ қ а ҳеч қор тушмай- 
ди. О ралиқ масофа я р и м к у н л и к йўлдир. 
Бу тоғ этаги да я х ш и ҳ ав ол и ерляр бор. 
Сувлари совуқ, музга ҳеч эҳ т и ёж булмай- 
ди.
Одинапур қ ў р ғо н и н и н г ж ан уб тара- 
фи Сурхруд (Қизилсой) сойидир. Қўрғон 
тепасида бунёд топган, Сой томони қир қ- 
эл л и к қ а р и ти к тоғдир. Ш им олид а бир 
п а р ч а т о ғ б ў л и б , х и й л а м у с т а ҳ к а м
қўрғондир. Б у тоғ Н ингнаҳо р билан Лам- 
ғонотнинг орасида. Қачон Кобулда қор 
ёғса, бу тоғ ч ў қ қ и с и г а қор ту ш ад и. Лам- 
ғон эли Кобулда қор ё қ қ а н и н и ш ундан 
биладилар. Бу Кобулдан Л ам ғонотга ке- 
лад и ган йўл. А гар Қ уруқсой билан ке- 
л и н са, бир йул Д и ри довонидан ошиб, 
Б у л о н д а Борон д арёси д ан ўтиб Л ам ғо- 
нотга боради. Я на бир йўл Қ ўруқсойдан 
пастда Қ ўратудан ўтиб Улуғ Н урдан Бо- 
рон дарёси орқали Б одипеч (Қуюн) до- 
вонидан оша Л ам ғонга етади. Агяр Н иж - 
ров б и л а н к е л с а л а р , Б а д р о в д а н , сў н г 
Қ а р м а н г р и қ д а н ўтиб Б оди печ довонига 
боради.
Л а м ғ о н н и н г беш т у м а н и д а н б и р и
Н ин г н аҳо р бўлса-да, л е к и н Л ам ғонотни 
уч тум анга нисбат берадилар. У уч ту- 
м андан бири А л и ш а н г т у м ан и ди р . Ши- 
м олида Ҳ и н д у к у ш тоғига ту таш қ о р л и к
ю к сак берк тоғлар бор. Б у тоғ аҳ о л и си
б а т а м о м К о ф и р и с т о н д и р . А л и ш а н г г а
я қ и н р о қ к о ф и р л ар юрти М илдир. Али- 
ш анг сойи Милдан ч и қ ад и . Ҳ азр ат и Нуҳ 
п а й ғ а м б а р н и н г отаси М еҳтар Л о м н и н г
қабри А л и ш а н г тум ани дад ир . Б а ъ з и та- 
рих к и то б л ари д а М еҳтар Л о м н и Л а м а к
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

50БУРН0МЛ
1 0 9
(Л а м к о н ) ҳ ам д е г а н л а р . Б у эл т и л и н и
м у л о ҳ аза қ ил и б к у р с а к , баъзи пайт „ к “ 
(коф) т о ву ш и ўр ни га „ ғ “ (ғайн) талаф- 
фуз қ и л а д и л а р . Ш у боисдан бўлса керак- 
к и , бу ви л о я т н и Лам ғон деганлар.
Яна бир тум ани А лингордир. Алин- 
гор га я қ и н р о қ к о ф и р и с т о н К а в а р д и р . 
А лингор сойи Кавардан чиқади. Бу и к к и
сув А ли ш анг билан Алингордан ўтиб, бир . 
бирига қў ш ил иб , Мандировар туманидан 
қ уйи роқда Борон дарёсига қ ўш илади.
У и к к и м авзедан бири Д арайи Нур- 
дир. У х ш а ш и йўқ бир м ан зи л бунёд топ- 
ган. Қўрғони д ар ан и н г олдинги қисм ида 
бир т у м ш у қ си м о н қ о я н и н г устида қурил 
г ан к и , и к к и тар аф и сойдир. Ш олипояси 
к ў п , й ў л с и з юриб б ў л м ай д и . Н о р у н ж , 
т у р у н ж ва б ош қа иссиқ и қ л и м м евалари 
е т и л ад и . Б и р о з хур м о д а р а х т л а р и ҳам 
у ч р ай д и . Қ ў рғо н н и н г и к к и тараф и даги
сой ё қ а л а р и б а т а м о м д а р а х т л а р д и р ;
к ў п р о ғ и э м л у к д а р а х т и д и р . Б у мевани 
баъзи т у р к л а р қора ем и ш дейдилар. У 
Д а р а й и Нурда кўп бўлади, бош қа ерда 
бу мева учрам ад и. У зуми бутунлай да- 
р ах т л ар устидадир. Л ам ғонотда Д арайи 
Н ур ш ароби м а ш ҳ у р . И к к и нав шароб 
бўлади: арра тоши ва эгов тоши дейди- 
лар. А рра тош и сар ғи ш ди р ; эгов тоши 
х у ш р а н г қ и п -қ и э и л бўлади, л ек и н арра 
тотгти к ў п р о қ к а й ф беради. Б и р о қ и кк а- 
л а с и н и н г к а й ф и ҳам ш у ҳ р а т л а р и ч а эмас.
Ю қори Сар д ар ал ар и д а м айм ун бўла- 
ди, бундан қ у й и — Ҳиндустон сари ҳам 
м аймун бор, бундан ю қорида бўлм айди. 
Б у эл бурун ч ў ч қ а сақ л ар эди, бизнинг 
зам онда б ар тар аф қ ил д и.
Я н а бир ту м ан К унар ва Н ургилдир. 
Б у тум ан Л ам ғонотдан б о ш қ ач а р о қ бу- 
нёд топгандир. К оф и ристонн инг ичидан 
в и л о я т сарҳ ади ўтган. К а т т а л и ги Лам- 
ғон т у м а н л а р и ч а бўлса-да, л е к и н моли 
к а м , сол и қ н и озроқ берадилар. Чагонса- 
рой дарёси ш а р қ и -ш и м о л и тар аф д ан Ко- 
ф и р и сто н н и н г ичи билан келиб, бу ви- 
л о я т н и н г орасидан ўтиб, Кома мавзеси- 
да Б о р о н д а р ё с и г а қ ў ш и л и б , ш а р қ қ а
қар аб о қад и . Н у р ги л бу д ар ён и н г ғарб 
т а р а ф и д и р , К у н а р ш а р қ т а р а ф и . Мир 
С а й й и д А л и Ҳ а м а д о н и й р а ҳ м а т у л л о ҳ
саёҳ ат қ и л и б келиб, К унардан бир ш аръ- 
ий ю қ о р и р оқ д а вафот этганлар. Мурид- 
л а р и бу е р д а н Х а т л о н г а э л т и б д и л а р .
О ла м д а н к ў з ю м ган е р л а р и ҳ о зи р бир
м озо р б ўлиб қ о л г а н . 925 (1 5 1 9 ) й и л и
келиб Чағонсаройни олганим да, бу жой- 
ни тавоф қилиб эдим. Н о р у нж , ту рунж
ва гуручи кўп бўлади. А чч и қ чоғирлар- 
ни Кофиристондан кел т и р ад и л а р .
Бу эл қ и з и қ бир удумдан ривоят қил- 
д и л а р к и , бу а қ л га си ғм айд и. Б и р оқ бу 
хабар кўп маротаба эш итилди: бу туман- 
нинг қ у й и томонини Л а м ат а кан д и дей- 
ди. Ундан пасти Д ара й и Н ур ва А тарга 
т а а л л у қ л и д и р . У ш бу Л а м а т а к ан ди д ан
ю қориси батамом то ғл ик ж о й л а р , К унар, 
Н ургил, Б а ж а в р , Савод ва ўш а атрофда 
ш унд ай расм ам ал қ и л ад и : бирор хотин 
ўлса, уни зам билсим он ёгоч сўрига со- 
либ, тўрт тараф и дан тўрт к и ш и кўтара- 
д и . А г а р у м р и д а ём он и ш қ и л м а г а н
бўлса, ў л и к ҳар ака тл ан и б , бу кўтарган- 
л а р н и бехосдан т и т р а т и б ю боради. Бу 
ш у н ч а л и к бў л ад ики, к ў т ар г ан л ар ўзла- 
р и н и у с т а л и к б ил ан с а қ л а с а л а р , ў л и к
сўридан туш ади. А гар ёмон иш қи л ган
бўлса, ҳ ар ака т қ и л м ай д и — қ им и рлам ай- 
ди. Б уни ёлғиз бу элданги на эш итм ад ик. 
Б а ж а в р , Савод ва барча то ғл ик маскан- 
лар эли бир овоздан шу воқеани ривоят 
қ и л д и л ар . Б а ж а в р н и н г султони Ҳ айдар 
А ли Б а ж а в р и й у ви лоятни х и й л а я х ш и
забт қ и л д и . У онаси ўлганида йиғлама- 
ган, аза тутм аган, қора ки й м аган . „Бо- 
ринг, онамни сўрига солинг, агар ҳара- 
к а т қ и л м а с а — к у й д и р а м а н “ , д е г а н . 
С ў р и г а с о л а д и л а р , о д а т и й ҳ а р а к а т у 
ў л и к д а н содир бўлади. Б у н и э ш и т г а ч , 
қора кий иб, аза тутади.
Я н а бир мавзе Ч а ғо н са р о й д и р , бир 
кен тди р, ночоргина бир ер, Кофиристон- 
нинг б о ш л а н и ш и д а д и р . Эли к о ф и р л а р
билан а р а л а ш б улгани учун, мусулмон 
бўлсалар-да, к о ф и р л ар расмига амал қи- 
л ад и л ар . Чағонсарой дарёси номи билан 
м аш ҳу р бўлган к ат т а анҳор Чагонсарой- 
ни нг ш ар қ и -ш и м о л и д ан ва Б а ж а в р н и н г
орқа тараф и дан оқиб к елади. Ғарб тара- 
фида Пич номли Кофиристон кентидан 
я н а бир к и ч и к р о қ сой к ел и б , бу сувга 
қ ў ш и л а д и . Ч а ғо н са р о й н и н г сар ғи ш ач- 
ч и қ ч о ғ и р л а р и б ў л ад и . У н и н г Д а р а й и
Нур чоғирига ҳеч нисбати йў қд и р . Ўзи- 
нинг узуми ва боғи йўқ. Дарё юқориси- 
даги Кофиристондан ва Пич номли Ко- 
ф иристондан к ел т и р ад и л а р . Мен Чағон- 
сар о й ни о л ган и м д а П и ч к о ф и р л а р и бу 
эл га к ў м а к к а к ел и б эди. Ч о ги р бунда
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

110
БОБУРНОМА
ш ундай р асм д и р ки , ҳар ко ф ир н ин г бўй- 
нида бир меш чогир бўларди. Сув ўрни- 
га шароб ичиб юриш ади.
Г а р ч и К о м а м у с т а қ и л ер б ў л м а й , 
Н и н гн аҳ о р га тобе бўлса-да, уни ҳам ало- 
ҳ ида мавзе ҳисоблайдилар.
Я на бири Н и ж р о в тум ани ди р. Кобул- 
нинг ш ар қ и -ш и м о л и д аг и тоғлик м аскан. 
О рқасидаги т о гл ар н и н г ҳ ам м аси Кофи 
ристондир. А ж иб бир гўш а. Узум ва ме- 
васи кўп, шароби ҳам кўп бўлади. Би- 
роқ қ а й н ат м а қ и л а д и л а р . Қ и ш мавсуми 
товуқни кў п п ар вар и ш қ и л ад и л а р . Эли 
ш аробхўр, бенамоз, қ ў р қ м а с ва кофир- 
т аб и ат эл д и р . Т о гл ар и д а н о ж у (санав- 
бар), ч и л гў за, балут ва х а н ж а к дарахт- 
лари кўп учрайди. Н ож у , ч и л ғў за ва ба- 
л ут дар ах ти бундан қ у й и д а ўсади. Н иж - 
ровдан ю қорида асло б ў л м айд и. Б у л а р
Ҳ и н д и ст о н д а р а х т л а р и д а н д и р . Б у тоғ- 
л и к л а р эл и н и н г ч и р о қ л а р и ф а қ а т чил- 
гўэа ёгочидандир, ш ам д ек ёнади, ж у д а 
ғаройиб.
Н и ж р о в тоғларида учар ту л к и бўла- 
ди. Учар т у л к и бир ж о н и в о р к и , м уш ук- 
дан к а т т а р о қ , и к к и қ ў л и ва и к к и бути- 
нинғ орасида к ў р ш а п а л а к қанотидек пар- 
даси бор. Доим менга к е л т и р и ш а р эди. 
Д а р а х т д а н - д а р а х т г а п а с т га том он бир 
к а м о н ў қ и о т и м и г а у ч ад и , д е й и ш а д и . 
Мен ўзим учгани ни кўрм адим . Дарахт- 
га қ ў й д и к , ч а қ қ о н тир м аш иб ч и қ д и , ун- 
дан қ у в л ад и л ар , қан о ти н и ёйиб, учган- 
дек этиб, беозор ерга туш ди. Б у тоғлар- 
да л ўча қ у ш и ҳам у чрайди. Б у қ у ш н и
буқал ам у н дейдилар. Б ош и дан қуйруғи- 
гача беш-олти х и л ранги бор. Б ў й н и ка- 
бутарнинг бўйнидек, к ат т а л и ги тог к ак - 
л и ги ч а кел ад и, афтидан Ҳиндистон тоғ 
к а к л и г и д и р . У эл қ и з и қ нарсани риво ят 
қи л д и л ар : қ и ш бўлгач, бу қ у ш тоғ этак- 
л а р и г а туш а д и , агар учирсалар, узумзор 
дан ўтса, қай ти б асло учолм айди, тутиб 
о л а д и л а р . Я н а бир с и ч қ о н Н и ж р о в д а
бўлар экан. Уни „ м у ш к и н с и ч қ о н “ дей- 
дилар. Ундан м у ш к ҳиди к ел ар м и ш . Уни 
мен ҳ а л и г а ч а кўрм ад им .
Я н а бири П а н ж ҳ и р ту м ани ди р . Йўл 
у с т и д а ж о й л а ш г а н . К о ф и р и с т о н у н г а
ж у д а я қ и н д и р . Й ў л т ў с а р қ а р о қ ч и л а р
П ан ж ҳ и р д ан ўтадилар. К оф ирларга я қ и н
бўлгани учун П ан ж ҳ и р д ан ҳам у л у ш оли- 
ш ади. Мен бу навбат келиб Ҳиндистон-
ни ф атҳ этганда, ко ф и р л ар к елиб П ан ж - 
ҳирд а ан ча к и ш и н и ўлдириб, кўп хароб- 
л и к л а р қ и л и ш и п т и .
Яна бири Ғурбанд тум ани ди р, У ви- 
л оят л ар д а довонни банд д ейди лар. Ғўрга 
бу довон о р қал и борадилар. А ф ти дан ш у 
сабабли Ғурбанд деганлар. Д ар а н и н г бош 
қ и с м л а р и н и ҳ а з о р ал ар эгаллаб о л и ш ган . 
Б и р н е ч а к е н т л а р и к а м ҳ о с и л р о қ д и р .
Ғурбанд то ғл а р и д а к у м у ш кон и ва ло- 
ж у в ар д кони бўлади, д ейиш ади.
Я на тоғ этаги к ен тл ар и бўлиб, боши 
М и так ач а, П аравон, пасти — Дурнома, 
ўн и к к и -ў н уч кентдир; мевали кентлар- 
д и р , ш а р о б л а р и к а й ф б е р у в ч и д и р . Бу 
орада Х о ж ахо н С ай й и д н и н г ш ароблари 
ҳам м аси д ан ач ч и қ р о қ . Б у к ен тл ар бата- 
мом тоғ эт аги д а ва тоғда ж о й л а ш г а н и
учун мол со л и қ л а р и н и тўлаб турсалар- 
да, л ек и н х а р ж д а , истеъм олда, пул муо- 
м аласи да я х ш и эмаслар.
Б у к ен тл ар д ан қу й и тоғ этагида тоғ 
б илан Борон дарёси ор ал игид а и к к и пар- 
ча текис даптт бор. Б и р и н и Курраи То- 
зиён (Араблар хутиги), я н а бирини Даш- 
ти Ш ай х д ей и ш ад и . Ё зл ар ч и к и н тола 
ўти кўп я х ш и бўлади. Т у р к л ар ва аймоқ- 
л ар ёзда бу ерга к ел ад и л ар . Б у тог этак- 
л ар и д а ранг-баранг ҳар х ил навли лола- 
л ар ўсади. Б ир маротаба санаттим : уттиз 
и к к и -ў т т и з уч нав бир-бирига ў х ш ам ас 
л ола ч и қ д и . Б и р нав л ола б ў л ад и к и , ун- 
дан бироз қ и з и л гулни нг ҳ иди к ел ад и, 
уни л о л аи гулбўй ( гу л ҳ и д л и л ола) дер 
эдик. У Д аш т и Ш ай х д а бир п а р чаг и н а 
ерда у чрайди, ўзга ерда бўлм айди. Яна 
уш бу этакд а, П аравон дан қ у й и р о қ д а сад- 
барг лола очилади. У ҳам бир парча ерда, 
Ғурбанд тордарани нг ч и қ и ш и д а ўсади.
Бу и к к и д аш т н и н г орасида бир ки- 
ч и к р о қ тоғ қад к ў тар ган . Б у тоғда бир 
парча қум ую лган, тог бош идан тубига- 
ча Х о ж а Р еги равон (ю рм ақум ) дейдилар. 
А й т и ш л а р и ч а , ёзлари бу қу м д ан ноғора 
ва дўм бира овози к ел ар м и ш .
Я н а К обулга тобе к е н т л а р бор. Ко- 
булнинг ғарби -ж анубида қ о р л и к ат т а тоғ 
туш ган. У нинг қори к ей и н г и й и л қори- 
гача етади. К ей инги йи лга қор етмайди- 
ган й и л к а м д а н - к а м б ў л а д и . К о б у л д а 
м у здонлар музи тугаса, ш у тоғдан қор 
к елтири б яхоб қ и л и б и ч ад и л ар . Кобул- 
дан уч ш а р ъ и й йўлдир.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУ РНОМД
111
Я н а бири Б ом и ён тогиди р. У ж уд а 
баланд тоғ. Ҳ и р м ан д, Синд, Дуоба, Қун- 
дуз ва Б алхоб дар ёл ар и ш у тоғдан чиқа- 
ди. А й т и ш л а р и ч а , бир к у н д а ҳ ар тўрт 
дарё сувидан ич иш м ум кин .
Б у к е н т л а р асо с ан тоғ э т а к л а р и д а
барпо этилган . Боғида узум ку п булади. 
Меваси х и л м а-х и л ҳам м ўл. Б у кен тл ар 
орасида И стал и ф ва И старғачга тенг ке- 
лад и ган й и р и к кент й у қ. Улуғбек мирзо 
бу кен тл ар н и Хуросон ва С ам ар қанд деб 
а т а р э к а н . Л а м ғ о н ҳ а м бу к е н т л а р г а
ў хш аб кетади. Узуми ва меваси у кент- 
л а р н и к и ч а л и к булм аса-да, л е к и н ҳаво- 
сининг қиёси йўқ. Қорли тоғ Лам ғон то- 
ғидир.
И с т а л и ф ч а л и к к е н т бу я қ и н орада 
м аъ л у м эмас. К атта анҳор к ен тн и н г ичи- 
дан оқиб ўтади. Сойнинг ҳар и к к и тара- 
фи боғлардир. С абзалик, сафоли боғча- 
л а р и бор. Суви с о в у қ . Я х о б га э ҳ т и ё ж
бўлмас, ак са р в ақ т т и н и қ д и р . Б у кентда 
Б о ғи К ал о н ( к а т т а боғ) ном ли У луғбек 
мирзога т еги ш л и бог бор эди. Мен эга- 
л ар и г а п у л и н и бериб олдим. Богдан таш - 
қ а р и б ал ан д ч и н о р л а р бор. Ч и н о р л ар - 
нинг ости я м - я ш и л , сафоли бир м анзил- 
дир. Б о ғн и н г ўртасидан бир тегирмон сув 
ҳ а м и ш а оқиб туради. Б у а р и қ бўйида боғ 
ў р т а с и д а ч и н о р ва б о ш қ а д а р а х т л а р
ў с г а н . Б у р у н бу а р и қ э г р и - б у г р и ва 
кў р им сиэ эди. М енинг к ў р сатм ам бўйи- 
ча, бу ар и қ н и туғри р еж а билан кўрим- 
ли қ и л д и л а р . Ж у д а я х ш и ер бўлди.
Б у к ен тл ар д ан қ у й и р о қ — даш тдан 
бир-бир я р и м к у р ў ҳ ю қ о р и р о қ д а , 
тоғ 
тубида ч аш м а оқиб ётади. Уни Х о ж а Се- 
ёрон (уч дўст) деб ат ай ди л ар . Б у чаш ма- 
д а ва у н и н г а т р о ф и д а уч н а в д а р а х т
ўсган. Ч а ш м а н и н г ўртасида қ а л и н чинор 
д а р а х т л а р и бор. Л а т и ф соя таш лаб ту- 
ради. Ч а ш м а н и н г и к к и тараф и да — тоғ 
туб ид аги қ и р л а р д а қ а л и н б о ш қ а балут 
д ар а х т л а р и ўсади. К обулнинг ғарбий то- 
ғида уш бу и к к и бў л ак балутзордан бош- 
қ а ж о й д а балут д ар ах т и асло учрамай- 
ди. Ч а ш м а н и н г олдида, даш т тарафида, 
қ а л и н арғувонзор ястанган. Б у вилоят- 
да ш у н д ан ўэга арғувонзор йўқ. А йтиш - 
л а р и ч а , бу уч ту р д аги д а р а х т уч азиз- 
н инг кар о м ати д и р . Сеёрон деб ном бери- 
л и ш и сабабини ш у н д а н к ў р а д и л а р . Бу 
ч а ш м а н и н г а т р о ф и г а то ш т е р д и р д и м .
Ч а ш м а н и ганч ва соруж а билан ўнга ўн 
қ а р и қ и л и б ў р а т т и р д и м . Ч а ш м а н и н г
тўрт томони кў р и м л и ва ш инам м аскан 
бўлди; у бутунлай арғувонзорга туташиб 
к етган ди. Аргувон гуллаган чоғи олам- 
да бундай аж ойиб ер бош қа топилмасди. 
Сариқ арғувони ҳам куп бўлади. Сариқ 
арғувон билан қ и з и л арғувон тоғ этак- 
л а р и д а чам ан бўлиб о ч ил ад и. Бу чаш- 
м ан и н г гарби-ж анубий тар аф и да бир да- 
радан ҳ ам и ш а яр им тегирмон сув оқиб 
ётади. А р и қ қаздири б, бу сувни Сеёрон 
д аш т и н и н г ғарби-жануб тар аф и даги те- 
п а л и к устига к ел ти р ги зд и м . Т еп ал и к ус- 
тида катта ай лана супа солдирдим. Су- 
панин г атрофига батамом тол дарахтла- 
ри э к и л д и . Ж у д а я х ш и м ан з и л бўлди. 
Б у супадан ю қорироқ — теп а л и к ёнини 
узум зор қ и л д и р д и м . Ушбу а р и қ н и н г бу 
ерга к е л т и р и л и ш йили т а ъ р и х усулида 
„ж ў й и х у ш “ (я х ш и ари қ) сўалари ҳисо- 
бидан топилди.
Я на бири Л а ҳ у гар тум анидир. Катта 
к ен т и Ч а р х д и р . Ҳ азрати Мулло Я ъ қ у б
( с и р л а р и м у қ а д д а с б ў л с и н ) м а н а ш у 
Ч ар х д ан . М уллозодайи Мулло Усмон ҳам 
ч а р х л и к д и р . С и ж о в а н д ҳ а м Л а ҳ у г а р
к ен тл ар и д ан д и р . Х о ж а А ҳм ад ва Х ож а 
Ю нус С и ж о в а н д д а н д и р л а р . Ч а р х н и н г
боғлари ж у д а к ў п . Л а ҳ у г ар н и н г б ош қа 
к ен тл ар и д а боғ бўлмайди. А вғонш ол эл 
дир. Кобулда ш у сўз расм дир. Ч ам аси
бу сўз „ а ф г о н ш и о р “ бўлган бўлса керак- 
к и , „ав ғо н ш о л “ д ейи ш ган.
Яна бири Газни ви ло ятид ир. Б аъ зи - 
л а р т у м а н ҳ ам д е й д и л а р . С а б у к т и г и н
б илан Султон М аҳм уднинг ҳам да авло- 
д ининг пойтахти Газни булган экан. Баъ- 
зи л ар Ғазнин тарзида ҳам ёзадилар. Сул- 
тон Ш иҳобиддин Ғурий ҳам ш у ерни ўэи- 
га пойтахт қ и л г а н экан. Султон Шиҳо- 
биддинни „Табақоти Н о си р и й “ китоби- 
да ва баъзи Ҳ инд т ар и х и д а М уизиддин 
(динни эъзозловчи) деб ёзганлар.
Ғазни у ч инч и и қл и м д ади р. Уни Зо- 
бул ҳам дейдилар. Зобулистон ш у вило- 
я тга тегиш ли. Б а ъ з и л а р Қ ан д аҳорни ҳам 
Зобулистонга кир ади , деб ҳисоблаганлар. 
Ғ а зн и К о б у л д ан гар б га томон ўн тўрт 
йигоч й ў л д и р . Б у йўл билан бир неча 
маротаба тонг бошида Ғазнидан жўнаб, 
и к к и намоз ораси ва намозгарда Кобул- 
га етиб борилган эди. Одинапур ўн уч
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

112
БСЖУРНОМА
й и гоч ли к йўлда бўлса ҳам йўлн инг ёмон- 
л иги д ан бир кунда етиб бўлм айди. Кам- 
ҳосилроқ ви лоятд ир. А нҳорида тўрт-беш 
тегирмон суви бўлади. Ғазни ш аҳ р и ва 
я н а тўрт-беш кенти уш бу сув билан обо- 
дондир. Яна уч-тўрт кен ти кориз билан 
суғорилади. Кобул узум идан Ғазни уэу- 
ми я х ш и р о қ бўлади. Қовуни ҳам Кобул 
қ овунидан аф залроқ. Олмаси ҳам я х ш и
б ўлади. Уни Ҳ и н д и с т о н га э л т а р д и л а р . 
Экин е т и ш т и р и ш ж у д а с ер м а ш ақ қ а тд и р . 
Экин э к и ш олдидан ҳар й и л и ерга бу- 
ту нл ай я н ги тупроқ соладилар. Л екин бу 
ернинг Кобул эки н и д ан ҳосили о р тиқроқ 
бўлади. Р ў я н э к ад и л а р . Ҳ осили бутун- 
лай Ҳиндистонга кетади. Бу элнинг я х ш и
ҳосили р ўяндир.
Ҳ а з о р а ва а ф г о н л а р с а ҳ р о - д а ш т д а
я ш а й д и л а р . Кобулга қар аган д а Ғазнида 
ҳ а м и ш а а р з о н ч и л и к д и р . Эли ҳ а н а ф и й
м аз ҳ а б л и , п о к и за э ъ т и қ о д л и мусулмон 
элдир. Уч ой рўза тутадиган элати ҳам 
ан чагина. Абллари ҳиж обда ва ёпинган- 
д и р л а р .
Мулло Абдураҳмон Ғ азнининг улуг- 
л а р и д а н э д и . Д о н и ш м а н д к и ш и э д и , 
ҳ ам и ш а дарс айтарди. Ж у д а диндор, тақ- 
водор ва п а р ҳ е з к о р к и ш и эд и. Н о сир
м ирзо ўлган йи л и у ҳам оламдан ўтди.
Султон М аҳм уднинг қабри Ғазни ма- 
ҳ а л л а л а р и орасида. Султон қабри унда 
булгани учун Р а в з а д ерлар. Ғ азн и н и н г 
я х ш и узуми Р авзад ан д ир. Авлоди Сул- 
тон Масъуд билан Султон И броҳим нинг 
қ абри ҳам Ғ а зн и д ад и р . Ғ азнида табар- 
рук моэорлар кўпдир.
Кобул ва Ғазнини олган йилим Кўҳат, 
Б а н н у , Д а ш т ва А ф ғ о н и с т о н г а ю р и ш
қилиб, кўп к и ш и л а р н и қ атл қили б, Д уки 
билан ўтиб, Оби И стоданинг ёни билан 
Ғазнига к ел ган и м д а, Ғазнин инг кентла- 
рида бир мозор бордурки, 
салавот ай- 
т илгач, қабр ҳ ар ак а тг а келади, деб айт- 
дилар. Бориб к ў р д и к . Қ абрнинг тебран- 
гани сезилди. Сўнгра м аъ лу м бўлдики, 
бу ҳол қаб р х и з м а т ч и л а р и н и н г ҳий ла- 
л ари экан. Қ абрнинг устига арқон тор- 
тиб, устига деворсимон қ ил и б мато таш- 
лаб қў й и л ган . Ҳ ар замон арқон қим ир- 
л ати л са, мато тебрангани учун остидаги 
қабр қ и м и р л а г а н д е к тую лади. Бу худди 
к е м а г а к и р м а г а н к и ш и к е м а г а ў т и р са 
со ҳ и л т е б р а н г а н д е к бўлиб т у ю л и ш и г а
ў х ш ай д и . Х и зм атчи л ар н и қабрдан йироқ
т у р и ш г а б ую рдим . Б и р неча м ар о таб
салавот ай тга н л ар и д а ҳам қабрда биро 
ҳ а р а к а т сези л м ади . Б у ю р д и м к и , а р қ о
ва матони олиб таш лаб , қаб р н и н г усти 
га гунбаз қ и л д и л а р . Қабр х и з м а т ч и л а
р и н и н г а в в а л г и и ш л а р и т а ҳ д и д била: 
ман этилди.
Ғазни — ж у д а кам ҳ о си л ер. Ҳиндис 
тон ва Хуросонни ўз забтларида тутга: 
п о д ш о ҳ л а р н и н е г а б у н д а й н о ч о р г и н
ерни пой тах т қ и л г а н л и к л а р и г а ҳ ам иш
т а а ж ж у б қи л и н ад и .
С у л т о н М а ҳ м у д з а м о н и д а у ч -т ў р
тўғон бўлган экан. Б и р тўғон ушбу Ғаэ 
ни д арёсида. Ғ азнид ан ш и м о л сари у ’ 
й и ғо ч ю қ о р и р о қ д а н С у л то н бир к а т т
тўғон солибди. Б у тўгоннинг баландли 
ги қ и р қ - э л л и к қар и , у зу н л и ги тахмина] 
уч юз қ а р и к ел ад и. Сувни унда зах и р
қ и л и б сақ л аб , э ҳ т и ё ж г а я р а ш а э к и н г 
очар эк ан л ар .
Аловуддин Ж аҳ о н сў з Ғўрий бу вилс 
я тн и э гал л ага н и д а уш бу тўғонни бузи 
султон авлод ин ин г кўп қ а б р л а р и н и куй 
д ири пти. Ғазни ш аҳ р и н и бузипти ва куй 
д и р и п т и . Э л н и т а л а п т и , ў л д и р и п т и
қ ў л и д а н к е л г а н ч а қ а т л ва бузуқчи ли] 
қ и л и п т и . Ў ш андан бери бу тўғон бузуқ 
дир. Ҳиндистон ф атҳ қ и л и н г а н й и л и б; 
т ў ғо н н и т и к л а ш у ч у н Х о ж а Калонда) 
м а б л а ғ ю б о р и л д и . Т а н г р и и н о я т и д а ]
умид борки, бу тўғон обод бўлади.
Я н а бири Б а н д и С и х а н д и р (Сиха! 
т ў г о н и ) . Ғ а з н и н и н г ш а р қ и д а , бу ҳаг 
Ғ азнидан и к к и -у ч йигоч масофада. У ҳаг 
узоқ м у ддатлардан буён харобдир. Обо, 
қ и л а д и га н сиёғи ҳам й ў қ. Я на бири Са 
ридеҳ (қиш л о қб о ш и ) тўғонидир. Бу 
ТўҒО! 
ободдир.
К и т о б л ар д а б и т и б д и л а р к и , Ғазнид; 
бир ч аш м а бор, агар н аж о сат ва ифлос 
л и к л а р н и бу ч аш м а г а солсалар, ўш а за 
ҳоти тў п ол о н ва т ў ф о н , ёғи н ва жал; 
б ў л а р м и ш . Я н а б и р т а р и х и й а са р д ; 
к ў р и л и б д и к и , ҳинд ройи (ш оҳи) Сабук 
ти ги н н и Ғазнида қ а м а л қ и л га н и д а , Са 
б у к т и ги н н и н г буйруғи билан бу ч аш м а 
га наж о сат билан ифлос н арсаларни со 
л ад и л ар . Тўполон ва тўфон, ёғин ва жал; 
бош ланади. Ушбу ҳ и й л а билан у ғаним
ни даф қи л ад и . Мен Ғазнида кўп сўраб 
су р и ш т и р д и м , бу ч аш м а д а н ҳеч ки м би 
рор д ар ак бермади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---