Халцаро бобур фонди

БОБУ РНОМЛ
лар ҳам . Б ир зумда юз-юз э л л и к афгон- 
га ҳ у ж у м қи л и б қи л и ч чопиш иб, қ ў л га 
туш и риб, б аъзисини т и р и к , ак са р и н и н г 
бош ини к е л т и р д и л а р . А ф ғо н л ар уруш- 
моқдан о ж и з бўлсалар, д у ш м а н л ар и н и н г 
олдига ўт тиш л аб кел ар э кан . Я ъ н и , бу
— мен сенинг м олингм ан, дегани экан. 
Бу одатни ўш а ерда к ў р д и к. О ж из қол- 
ган аф ғонлар ўт тиш л аб к ел д и л ар . Ти- 
р и к к ел т и р и л г а н л а р и н и н г ҳам боши ке- 
силиб, тўх таган юртда к ал л ам и н о р а тик- 
ланди.
Эртасига у ердан кўчиб, Ҳангуга ту- 
ш и л д и . Бу атрофдаги аф ғон лар бир пар- 
ча то ғн и с и н г и р қ и л д и л а р . „ С и н г и р “ 
сўзини Кобулга келган д а эш и тд и к . Бу эл 
тогни тош билан тўсиш ни сингир дейи- 
ш а р к а н . Л а ш к а р эл и е т и ш и б и л а н о қ
а ф ғ о н л а р н и н г с и н г и р и н и у ш а т и б , юз- 
и к к и юз исёнкор афғоннинг бош ини ке- 
сиб к е л т и р д и л а р . Б у ерда ҳ ам к а л л а -
минора т и к л ан д и . Ҳ ангудан кўчиб, ора- 
да бир қўниб, ю қориси Б а н га ш н и н г эта- 
ги бўлган Тийл деган ерга т у ш и л д и . Бун- 
да ҳам л а ш к а р эли бу теварак-атроф да- 
ги аф ғо н л а р н и тал о н -т о р о ж қ и л д и л а р . 
Б и р сингирдан баъзи ҳ у ж у м ч и л а р и м и з
е н г и л р о қ қ а й т и п т и . Б у е р д а н к ў ч и б , 
йулси з юриб, орада бир тўхтаб, эртаси 
тонгда бир тепадек эниш дан тушиб, узун- 
дан-узоқ тор тоғ оралиғидан ўтиб, Бан- 
нуга т у ш и л д и . Л а ш к а р эли, туя ва от- 
лар бу каби пастга ту ш и ш да ҳам да тор 
тоғ оралиги йўл л ар и да ж у д а кўп м аш ақ- 
қ а т ч е к д и л а р . Т у ш г а н ў л ж а с и г и р ,
ҳ ў к и з л а р н и н г аксари й ў лларда қолди.
К атта йўл ўнг қ ў л и м и зд а — б ир-и кки 
к у р ўҳ нарида экан. Б у йўл о т л и қ йўли 
эмас экан. Қ ўйчи ва чупон гоҳо гала ва 
сурувни ш у йўл ва тор тоғ оралиғи би- 
л ан ҳ ай дагани учун бу йўлн и Гўспанд- 
лиёр дер эк ан л ар . Афғон ти л и д а йўлни 
„ л и ё р “ дейдилар. М алик Б усаъ ид Кама- 
р ий йўлбогпчи эди. А к с а р л а ш к а р эли 
йўл чап ту ш ган и н и М алик Б усаъ ид д ан 
к ў р д и л а р .
Б а н г а ш ва Н ағар т о ғл ар и д ан ўтган 
з а ҳ о т и ё қ т е п - т е к и с ерда бунёд т о п ган
Б анн у бош ланади. Ш им ол томонида Бан- 
гаш ва Н агар тоғлари ж о й л а ш га н . Бан- 
гаш анҳори Б анн уга ч и қ ад и . Б анн у шу 
сув билан ободдир. Ж ан у б и д а Ч ў п ар а ва 
Синд дарёси бор. Ш а р қ и Д и нко т, ғарби 
Д а ш т к и , Б о зо р ва Ток ҳ ам д е й д и л а р .
Афғон қ а б и л а л а р и д а н к а р о н и й , к и в и й , 
сур, исохайл, ни ёзи й шу в и ло я тн и эгал- 
л аш ган . Б ан н у га туш ган заҳ о тиёқ хабар 
топ и лд и к и , д аш тдаги бир қаб ил а ш имол- 
даги тогларни сингирлаб турип ти . Ж а- 
ҳонгир мирзо бо ш чи ли гид а л а ш к а р юбо- 
р и л д и . К и в и н и н г с и н ги р и э кан . Бориб 
қ и с қ а вақтда олиб, ом м ави й қ ат л этиб, 
кўп бош кесиб к ел т и р д и л ар . Оқ матодан 
л а ш к а р эл ига ан чаги н а туш ди. Б ан н у да 
ҳам ка л л а м и н о р а к ў т ар и л д и . Бу сингир 
о лин гандан сўнг к и в и н и н г ул у ғл ар и д ан
Ш одихон исмли к и ш и ўт ти ш л аб к елди. 
А си рл ар н и озод қ и л д и к .
К ў ҳ атга ҳ у ж у м қ и л г а н д а Б ан га ш ва 
Б а н н у е р л а р и д а г и а ф ғ о н л а р н и т а л а б , 
Н ағар й ўли ёки Ф ар м у л йўли билан қай- 
тилади, деган қар о р га кел ган эдик. Бан- 
нуни тал аган д ан сўнг ер-сувни билади- 
ган к и ш и л а р Д аш т я қ и н , аҳолиси кўп, 
йўли ҳам я х ш и , Ф ар м у л га олиб ч и қ ад и , 
д ейиш ди. Д аш т га ҳ у ж у м қил и б, ўш а йўл 
о р қ ал и ч и қ и ш г а к ел и ш и б олиб, эртаси 
саҳарда у ердан кўчиб, ушбу ан ҳ о р н и н г 
ёқасид а исо х ай л н и н г к ен ти га туш и л д и. 
Исохайл хабар топиб, ў зл ар и н и Ч ўпора 
т о ғ л а р и г а т о р т и п т и л а р . И с о х а й л н и н г
к е н т и д а н к ў ч и б , Ч ў п о р а т о ғ л а р и н и н г
этаги га туш и л д и. Ҳ у ж у м ч и л а р и м и з тоғ- 
л ар га бориб, исо х а й л н и н г бир сингири- 
ни бузиб кириб, қ ў й , мол ва мато кел- 
т и р д и л ар . Ушбу оқш о м И со хайл афғон- 
л ари тунги қ и р ғ и н г а кел д и л ар .
У ю риш д а кўп э ҳ т и ё т к о р л и к қили - 
нарди, ш у н и н г учун ҳеч и ш қ и л а олма- 
д и л а р . Ш у н д ай э ҳ т и ё т к о р л и к қ и л и н а р
эд и к и , ж ан го вар саф н ин г ўнг қ ан о т, чап 
қан о т, м а р к а з , ҳ у ж у м ч и қ и с м л а р и н и н г
ҳар қай си си ўзига т еги ш л и ж о й д а туриб, 
ҳар бир қ и с м н и н г қу р о л л а н га н гуруҳла- 
ри у р д а н и н г а т р о ф и д а г и ч о д и р л а р д а н
бир ўқ отими й и р о қ р о қ қ а пиёда ч и қ и б , 
бутун кеч а ў ш а ер ларда қ о л ар эди. Ҳар 
кеч а ш у йўсинда ч е р и к эл и н и н г ҳам м а- 
си навбатма-навбат ч и қ а р и л а р д и . И ч к и
к и ш и л а р и м и з д а н у ч - т ў р т т а с и м а ш ъ а л
кўтариб ҳар о қ ш о м навбат б илан айла- 
ниб кел ар д и . Мен ҳам бирор навбат ай- 
л ан а р эдим. Н авбатида ч и қ м а г а н к и ш и - 
н инг бурнини теш иб, л а ш к а р ўртасида 
а й л а н т и р а р д и к . Унг қан отд а Ж а ҳ о н г и р
мирзо, Б оқ и Ч агони ёни й, Ш и р и м тағойи, 
Саййид Ҳ усайн А к б ар ва я н а баъ зи бек- 
л а р эди. М ар к азд а кат т а бек л ар д ан ҳеч
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
119
к и м й ў қ , ҳ а м м а с и и ч к и б е к л а р эд и. 
Ҳ у ж у м ч и
қ и с м д а С аййид Қосим эши- 
кога Бобо ў гл и , А л л о қ у л и Б еран ва я н а 
б аъ зи б ек л ар эди. Л а ш к а р олти бўлак- 
к а а ж р а т и л г а н д и . Ҳ ар б ў л а к к а навбати 
б илан бир кеч а-ку н д у з л а ш к а р атрофи- 
ни ай лан и б ч и қ и ш т ай и н л ан ган д и .
У тоғ этаги дан кўчиб, гарбга қараб 
ю риб Д а ш т б ил ан Б а н н у н и н г о р аси д а 
бир сувсиз к у л д а ту ш и л д и . Л а ш к а р эли 
сойни қ а з и б , ў з л а р и ва мол ҳ о л л а р и га
сув о л д и л а р . Б у со й дан б ир-бир я р и м
қ ар и ер қ а з и л с а , сув ч и қ а р эди. Ф ақ ат
ш у бирги на сойдан бундай сув ч и қм ай - 
ди, б ал к и Ҳ и н д и сто н н и н г ҳ ам м а сойла- 
рида ш у н д ай х усу си ят бор, бир қари-бир 
я р и м қ а р и қ а з и л с а , албатта, сув чиқа- 
д и . Қ и з и қ , қ о д и р О л л о ҳ ҳ и к м а т и н и
к ў р и н г к и , Ҳ индистонда, дарёлард ан ўзга 
о қ а р сув б ў л м аса-д а, со й л а р и ш унд ай - 
ги на сувга я қ и н д и р . Ушбу мол ёйилади- 
ган сойдан саҳар кўчиб, намозгар пайти 
Д а ш т н и н г к е н т л а р и г а о т л и қ а с к а р л а р
қ и с м и е т и ш д и . Ҳ у ж у м ч и л а р бир неча 
к е н т н и т а л а б , м о л -ҳ о л , м ато ва савдо 
о т л ар и к е л т и р д и л а р .
Бу о қш ом тонггача, эртаси т у ш г ач а , 
ундан к е й и н ҳам о р қ а д а қ о л г а н ю к л и
мол-ҳол, т у я , я ё в -я л а н г етиб кел д и . Бун- 
да тў х т аган к у н и м и з ҳ у ж у м ч и л а р Д а ш т
к е н т л а р и д а н к ў п ҳ ў к и з , си ги р ва қў й 
ке л т и р д и л а р . А фғон савдо гар л ар ига дуч 
келиб, к ў п оқ мато ва табобат доривор- 
л а р и , қ а н д ва н о в в о т , ч о п қ и р о т л а р
ҳам д а савдо отлари к е л т и р д и л ар .
Х о ж а Х и зр Н у ҳ о н и й аф ғо н л ар ора- 
сида м а ш ҳ у р ва м ўътаб ар савдогарлар- 
дан эди. Ҳ инд и й мўғул уни қ ў л га туш и- 
риб, бош ини кесиб кел тир д и.
Ш и р и м тағойи ҳ у ж у м ч и л а р н и н г ор- 
тидан борган эди, бир яёв афгон Ш ири м
тағойи б илан ю зма-ю з келиб, ун и н г ша- 
ҳодат барм оғини кесиб т аш л а д и .
Эртаси саҳ а р л а б к ў ч и б Д а ш т кент- 
л а р и н и н г орасига, я қ и н р о қ қ а т у ш и л д и . 
У н д а н к ў ч и б , Г ў м а л д а р ё с и ё қ а с и д а
тўхтад ик. Д аш тд ан гарбий тараф га и к к и
йўл ч и қ ар экан : бири Санги сўрох йўли
— Б ар ак д ан ўтиб Ф арм улга келади. Яна 
бири Гўмал сойини ёқалаб Б а р а к к а ет- 
м ай, у ҳам Ф арм улга келади. Б а ъ з и л а р
Гўмал йўлини м аъ қ у л к ўрдилар. Дашт- 
да э к а н и м и з д а и к к и - у ч к у н м у т т а с и л
ёмғир ёғди. Гўмал сойи анча катталаш -
ган эди. Ш у д ар аж а д а к и , қийналиб ке- 
ч и к топиб, зўрға ўтдик. Йул биладиган 
к и ш и л а р : „Гўмал йўлида бу сойни бир 
неча м ар т аб а к е ч м о қ к е р а к . А га р сув 
бундай к а т т а бўлса, м у ш к и л д и р “ , деб 
а й т и ш д и . Б у й ў л д а ҳ ам т ар ад д у д кўп 
бўлди, ҳан у з бир қарорга к ел о л м асд ик .
Эртаси к ў ч и ш ноғорасини чалдириб, 
от устидаёқ қай си йўл билан ю риш қаро- 
р и н и бериш х аё л и д а эдим. И йд и фитр 
эди. Мен ийд ғусли га м аш ғу л бўлдим. 
Ж а ҳ о н г и р мирзо ва беклар сўзлаш ибди- 
л а р . Б а ъ з и л а р д е б д и л а р к и , Д а ш т н и н г
ға р б и д а , К ў ҳ и М еҳ т ар С у л ай м он тоғи 
бор. У ш бу тоғ Д а ш т б и л ан Д у к и н и н г
орасидадир. Т у м ш у ғи д ан айланиб ўтил- 
са, йўл тўғриди р. Гарчи б и р -и к к и мар- 
та 
қ ў н и б - к ў ч и ш таф о ву ти бўлса ҳам , 
р а й л а р и ш у н г а қ а р о р т о п и б , т у м ш у қ
й ў л и г а ж ў н а ш и п т и . Г у с л д а н ф о р и ғ
б ўлгуни м ча, л а ш к а р эли бутунлай тум- 
ш у қ й ў л и г а р о ст л ан и б , а к с а р и Гўм ал 
с о й и д а н ҳ а м к е ч и б ў т и ш д и . И л г а р и
к ў р и л м а г а н й ў л л а р бўлгани учун йўл- 
н и н г я қ и н - й и р о ғ и н и б и л м а й , м у ж м а л
м улоҳаза билан ш у йўлга т у ш д и к. Ийд 
намозини Гўмал сойининг бўйида ўтадик. 
Н авр ўз ш у ийдга я қ и н келиб эди. Тафо- 
вути б и р -и к к и к у н эди. Ш у муносабат 
билан бу ғаза л н и айтиб эдим: