Халцаро бобур фонди

ТУҚҚИЗ ЮЗ ЎН БИРИНЧИ( 1505-1506) ЙИЛ ВОҚЕАЛАРИ
М уҳаррам ойида онам Қутлуғ Нигор- 
хоним т е р л а м а к а с а л и г а ч а л и н д и . Қон 
о л и ш д и . Ф ойдаси бўлм ади. Б и р хуросон- 
л и к табиб бор эди. С аййид табиб дерди- 
лар . Хуросон усули билан тарвуз берди. 
А ж а л етиб кел ган экан , олти к ундан сўнг
— ш анба к у н и Тангри р аҳ м ат и га борди. 
Улуғбек мирзо тоғ этагида бир иморат 
солган эди. Боғи Н аврўзий номли. Ворис- 
л а р и н и н г рухсати билан я к ш а н б а к у н и
ш у боққа келтириб, мен ва Қосим кўкал- 
дош т у п р о қ қ а топш ирдик. Б у ҳ ақ д а ки- 
ч и к хон додам О лачахон ва катта онам
Эсон Давлатбегим га ҳам хабар қи л д и к . 
Х оним н инг қ и р қ и я қ и н л а ш и б қолгани- 
да, Хуросондан хонларнинг волидаси — 
Ш о ҳ б е г и м , м е н и н г х о л а м — С у л т о н
А ҳм ад мирзо оиласидан Меҳр Нигорхо- 
ни м ҳ ам д а М уҳ ам м ад Ҳ у сай н к ў раго н
дуғлат к елдилар. А за янгил ан иб , айри- 
л и қ л а р оловининг чеки йўқ эди. Аза рас- 
ми ж о йи га қўйи лгандан сўнг, ф ақ и р ва 
м иск инларга ош ва таом тортилди, ўтган- 
ларни нг арвоҳига хатм ва дуолар қилин- 
ди. К у н г и л л ар га таски н бериб, қора ки- 
й и м л а р н и таш лаб, бу м у ҳ им и ш л ар д ан
* Кўҳяетон — тогли ер.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

124
БОБУРНОМА
ф о р и ғ б ў л г а ч , Б о қ и Ч а г о н и ё н и й н и н г
са ъ й и б и л ан Қ ан д аҳ о р у ст и га л а ш к а р
тортди к. Сафар қ и л и б келиб, Қ ўш Но- 
д и р с а й х о н л и г и г а ту ш и б эд и к ҳ а м к и , 
мени иситм а тутди. Ғалати х асталан дим . 
Мени ҳар қ ан ч а ҳ а р а к а т қил и б уйғотса- 
л ар, ў ш а заҳо ти я н а кў зи м у й қ у г а ке- 
тарди. Тўрт-беш кундан сўнг ҳ а р қ а л а й
бироз я х ш и бўлдим.
Ў ша пайти ш ундай зи л з и л а бўлди ки, 
қўрғон деворлари ва б оғларни нг томла- 
ри ак са р қулаб, ш а ҳ а р ва қ и ш л о қ л а р - 
даги кўп у й л ар ер билан битта бўлди, 
уй ва том остида қо л иб ў л г а н л а р кўп 
бўлди. П амгон к ен ти н и н г у й л ар и бата- 
мом й и қ и л д и . Е тм иш -саксон сара э р к а к
том остида қо л иб ўлди. П ам ғон билан 
Б ек т у т орасида узунли ги бир тош оти- 
ми к ел ад и г ан бир парча ер кўчиб, бир 
ў қ отим и пастга қ у л ад и . Кўчган ернинг 
ў р ни д а ч а ш м а л а р пайдо бўлди. Истар- 
ғачдан М айдонгача т ах м и н ан олти-етти 
й и ғ о ч м а с о ф а й ў л бор; ер ш у н ч а л и к
ёри лган эд и к и , баъзи тараф и белга етар 
д а р а ж а д а баланд, баъзи т араф и белдан 
паст, баъзи ёри лган ерга одам сиғарди. 
З и л з и л а б ў л ган чоғи барча то ғл ар бо- 
ш и д ан чанг кў тар и л д и . Н урулло танбур- 
чи қ о ш и м д а соз чалиб ўтирган д а, ёнида 
я н а бир соз бор эди. Ў ша л а ҳ з а ҳар и к к и
созини қ ў л и г а олди. Ў зи н и ш у н ч а л и к
т у т о л м а й қ о л д и к и , со з л а р б и р -б и р и га 
урилди. Ж а ҳ о н г и р мирзо тепада — Ўлуг- 
бек м и р зо со л ган и м о р а т л а р д а н бири- 
нинг болохонаси айвонида эди. З и л з и л а
булгач, ў зини ерга т аш лад и , ҳеч бир за- 
рар етм ади. Ж а ҳ о н г и р м ирзон инг яқ и н - 
л а р и д а н б и р и у ш б у б о л о х о н а д а э к а н . 
Б о лохон а томи уни нг устига й и қ и л и п - 
ти. Худо сақ л ад и , ҳеч ерига бирор озор 
етмади. Тепадаги у й л ар н и н г аксар и теп- 
текис бўлди. У ш а куни ў ттиз уч марта 
ер тебранди. Б и р ойгача ҳар кеча-кун- 
дузда и к к и -у ч маротаба ер тебранарди. 
Қ ў р ғ о н д а г и м и н о р а ва д е в о р л а р н и н г
ш и к а с т е т г а н , т ў к и л г а н ж о й л а р и н и
ислоҳ қ и л и ш ва т а ъ м и р л а ш учун бек ва 
с и п о ҳ и й л а р г а ф арм он бўлди. Й и г и р м а
кун-бир ойда астойдил ғай р ат ва тириш - 
қ о қ л и к билан қўр ғо н н и н г синиқ-бузуги- 
ни биткази б т и к л а ш д и .
Б у р у н р о қ Қ а н д а ҳ о р том онга р еж а - 
л а ш ти р и л га н ю риш хаст ал и к ва зилзи-
ла туф айли кей инр оқ қолиб эди; хаста- 
л и к л а р н и кеч ир и б, қў р ғо н ни битказиб, 
бурунги н и я т яна қ а т ъ и й қ арор топди. 
Ҳ али-ҳануз Қандаҳор томонга ю риш ни ё 
талон-торож учун тоғу даш т ах т ар и ш н и
а н и қ л а б о л м а г а н д и к . Ш а н и з ў з а н и г а
ту ш ган и м и зд а, Ж а ҳ о н г и р мирзо ва бек- 
лар ни йиғиб к ен гаш и л д и . Қалот устига 
ю риш га қарор қ и л д и к . Ж а ҳ о н ги р мирзо 
ва Боқи Чағониёний бу юриш учун кўпроқ 
ҳ а р а к а т қ и л д и л а р . Ё р и г а етган п а й т и
Ш ерали т ан қ ў р и қ ч и , К и ч и к Б о қ и дево- 
на ва яна бир неча к и ш и н и н г қочар хаёл- 
лари бор эм иш , деган хабарн и топдик, 
улар тутиб кел тир и лд и . М енинг қошим- 
да эканида, ҳузурим дан четда бўлганида 
ҳам , у в и л о я т ва бу в и л о я т д а Ш ер ал и
т ан қ ў р и қ ч и турли ф итна ва ём о нл и клар 
с о д и р э т г а н д и , ж а з о г а т о р т и л и б қ а т л
этилди. Қолганларни от ва яроғидан маҳ- 
рум қ и л д и к . Қалотга етиш им и з биланоқ 
з и р ҳ л ан м ай , ж ан го вар саф тортмай ҳар 
т а р а ф д а н у р у ш б о ш л а д и к , а н ч а в а қ т
уруш дик.
Х ожа Калоннинг оғаси К ич икб ек хий- 
ла м ардона йи ги т эди. Б и р неча марота 
ба менинг кў з олдим да қ и л и ч чопиб ўзи- 
ни к ў р с а т г а н д и . Б у ҳ а қ д а ўз в а қ т и д а
з и к р этгандим . Қ алот қ а л ъ а с и н и н г ғар- 
би-ж ануби т ар аф и д а ги м ин орага ёп иш иб
ч иқаётган пайти кў зи га найза санчдилар. 
Б и р - и к к и к у н ўтиб, Қ ал о тн и о л ган дан
сўнг, ш у я р ад ан вафот этди. К и ч и к Б оқи 
д ево н а Ш е р а л и б и л а н қ о ч а ё т г а н чоғи 
ту тди р ил ган д и. Ё м о н ли ги к аср и д ан дар- 
воза олдида девор тубига етган ида, отил- 
ган тош зарбидан ўлд и. Я н а б и р -и к к и
к и ш и ҳам ўлди. Н ам о згар гач а ш у йўсин- 
да у р у ш и л д и . Й и г и т л а р у р у ш и б , к у ч
сарфлаб, ҳо л д ан тойган пайти ич к ар и - 
д а г и л а р о м о н л и к т и л а б қ ў р ғ о н н и топ- 
ш и р д и л а р . Қ ал о тн и З у н н у н ар ғу н Му- 
қ и м г а берган эди. М у қ и м н и н г н а вк ар - 
л а р и д а н Ф а р р у х а р ғу н ва Қ ора б улут 
Қалотда эдилар. Садоқ ва қ и л и ч л а р и н и
б ў й и н л ар и га осиб кел д и л ар . Гуно ҳ л ар и 
ни афв қ и л д и к . Б у т о и ф ага зулм қил- 
м о қ м е н и н г н и я т и м э м а с д и . Ч у н к и
ўзб акд ек ганим ёним изда турганида, ора- 
да бундай и ш л а р бўлса, й и р о қ -я қ и н д а н
эш и т ган -к у р ган ним а дейди?!
Б у ю р иш Ж а ҳ о н г и р м ирзо ва Б оқи- 
б е к н и н г ҳ а р а к а т и б и л а н б ў л г а н эд и , 
ш у н и н г учун Қ ал о тни с а қ л а ш н и Ж аҳ о н -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМ А
125
гир м ирзо зи м м аси га т о п ш и р д и к , қабул 
қ и л м а д и . Б о қи б ек ҳам бу м асалада я х ш и
ж авоб бермади. Қ алотни ш у н ч а уруш иб 
к у ч б и л а н о л и ш и м и з б еф ой да б у л д и . 
Қ алотдан ж ан уб сари Савосанг, Олатог 
ва у ш а тар аф л ар д аги аф го н л ар ни талон- 
то ро ж қ и л и б , Кобулга к е л д и к . Кобулга 
т у ш г а н о қ ш о м м ен қ ў р г о н г а б о р д и м . 
Чодир ва уловлар чорбоғда эди. Х ирил- 
ж и ўғриси келиб, менинг бир зирҳлан- 
ган ту риқ отимни ва яна бир я х ш и хачи- 
римни чорбогдан чиқариб олиб кетибди.
Б оқ и Чағониёний Аму ёқасига келиб, 
бизга қ ў ш и л ган и д ан бери ундан мўъта- 
бар ва эрк-ихти ёри баланд к и ш и йў қ эди, 
қандай суз айтса, нима иш қилса унинг 
сўзи — суз, иш и — и ш эди. Б и з ундан ар- 
зирли бирор х и зм ат ва инсоният ҳимма- 
тига хос ҳим м атн и ҳаргиз кўрм аган эдик, 
акси нч а, кўп адабсизлик на ёмонликлар- 
ни б и з г а к ў р с а т г а н д и . Х а с и с , д а ғ а л ,
ҳасадчи, ич иқора ва бировни кўролмай- 
диган, х у л қ и ёмон к и ш и эди. Х асислиги 
ш у д а р а ж а д а эдики , Тирм изни таш лаб, 
кўчи ва моли билан бизга қ ў ш и л ган и д а, 
фақат ўзига тегиш ли қў й л ар и тахм инан 
ў т т и з-қи р қ м инг бор эди. Ҳар юртда ол- 
дим издан пода-пода қ ў й л ар и ўтарди, биз- 
нинг й и ги т -я л а н гл ар эса о ч ли к д ан азоб 
тортиш арди. Б ир қўй бермади. Охири — 
Коҳмардга борганда эл л и к т а қў й берди. 
Мени подш оҳ қил и б к ў т а р г а н и г а қара- 
май ноғорасини ўз эш игида чалдирарди. 
Ҳеч ки м б илан сам и м и й эмас эди, ҳеч 
ки м н и кўролм асди. Кобулдан туш адиган 
д а р о м а д н и н г ҳ а м м а с и , са в д о г а р л а р д а н
олинадиган бож унинг ҳиссаси эди, Ко- 
булнинг қал ъ аб егил и ги, П ан ж ҳ и р , Кадий 
Ҳазора, К ў ш к а к ва эш и к о ға л и к мансаби 
бутунлай унда эди. Ш у н ч а л и к эътибор 
топиб ҳам асло рози ва ш у к р қ и л у в ч и
эмас эди. У нечоғли бузуқ х а ё л л ар г а бор- 
м а с и н (б у л а р н и з и к р э т д и к ) ў з и м и з г а
ол м ад и к , ю зига солм адик. Ш унга қара- 
май, ҳ ам и ш а ноз қ ил и б к етиш га рухсат 
сўрарди. Нозини кўтариб, узр ай ти ш би- 
лан муддаосини ман қ и л ар д и к . Б и р -и к к и
кун босилиб, я н а рухсат сўраш ни бош- 
л а р д и . Н о зи ва р у х сат т и л а ш и ҳ аддан 
ош ди. Унинг х у л қ у ф еъли бизнинг ҳам 
ж о н и м и зга тегди, рухсат бердик. Рухсат 
тил аган д ан сўнг пуш айм он бўлди, бето- 
қ а т л и к л а р қ и л а бошлади, фойдаси бўлма- 
ди. Мендан т ў қ қ и з гуноҳ содир бўлмагу-
ни ч а , ж а з о л а м а й м а н , дея ш а р т қ и л и б
эдилар, деб айттириб юборипти. Мен ўн 
бир гуноҳини бирма-бир эслатиб Мулло 
Бободан айтиб юбордим. Мулзам бўлди. 
Кўч ва моли билан Ҳиндистон тарафига 
рухсат берилди. У зини нг бир неча навка- 
ри Х айбардан ўтказиб қўйиб келди.
Б оқ и Г огиёнийнинг к ар в он и га қўш и- 
либ, Н илобни кечиб ўтди. У пайтд а Ёр 
Ҳусайн Дарёхон К ач ако тд а эди. Кўҳат- 
дан олиб борган ф а р м о н л а р и н и р ў к ач
қил и б, д и л азок ва ю суфзайдан бир гуруҳ 
аф ғо н л ар н и ва я н а бир гуруҳ ж а т , гу- 
ж у р н и ўзига ҳам роҳ ва н а в к ар қил и б, 
и ш - к у ч и эл т а л а м о қ , йў л у р м о қ эди. 
Б о қ и н и н г х а б а р и н и э ш и т и б , й ў л и н и
т ў с и б , Б о қ и б и л а н б о р г а н л а р н и ў р аб
олди. Б о қ и н и ўлдириб хо тин ини олди. 
Б и з Б о қ и га ҳеч ём о н л и к қ и л м ай қўйиб 
ю боргандик, л е к и н у ўз ём онлиги кас- 
рига қолиб, ўз амалига ўзи мубтало бўлди.
Б а й т :