Халцаро бобур фонди

Умре басалоҳ месутудам худро,
Д ар ш евайи вуҳ д менамудам худро.
Чуа ишц омад кадом зуҳ д у, чи салоҳ,
Ал-миннату л и лл оҳ озмудам худро.
(М азмуни:
Умр бўйи ўзимни яхшилик билан
мақтаб юрдим,
Ўзимни зоҳид ва тақводор қилиб
кўрса тардим.
Ишц келгач, қани ўша зоҳидлигу,
қани ўша яхши фазилатларим?
Худога шукрки, ўзимни синаб олдим.)
М улло А бдураҳмон Ж о м и й н и н г ру- 
боийси б илан таворуд (ай н ан бир хил) 
бўлган. Сўнгги й и л л а р и ҳ а ж тавоф ини 
ҳ а м қ и л д и . Б а д а к а б е г и м ҳ ам С у л то н
Ҳ усайн м и р зон и н г эгачиси эди. Ҳарбий 
қ ў н и м с и з л и к л а р и п а й т л ар и д а А ҳм адхон 
Ҳ о ж и тар х о н и й га берган эдилар. И к к и
ўғли бор эди. У лар Ҳ иротга келиб анча 
муддат Султон Ҳ усайн х и зм ати д а бўлди- 
л а р .
Ш а к л ва ш а м о й и л и . Қ и й и қ к ў з л и , 
ш ер кел б ат к и ш и эди. Б ел и д ан пасти ин- 
ги ч к а эди. Улуғ ёш га етиб, соқоли оқар- 
ган бўлса-да, х у ш р ан г, қ и з и л -я ш и л и п ак
м ат о л а р д а н к и й и м к и я р д и . Қ о р а қ ў з и
терисидан қ и л и н г а н бўрк ё қ а л п о қ ки- 
я р д и . А ҳ ё н - а ҳ ё н —и й д л а р д а к и ч и к уч 
ў р ам а с а л л а н и я п -я с си ч и рм аб , қ а р қ а -
ра пати ни санчиб, намозга борарди.
Х у л қ и в а ф е ъ л - а т в о р и . Т а х т г а
ўти р ган пайти ўн и к к и им ом ни хутбада 
ў қ и т и ш н и я т и д а бўлган экан . А ли ш ер- 
бек ва б а ъ з и л а р ман қ и л и б д и л а р . А ммо 
кей и н барча и ш л ар и ва х а т т и -ҳ ар ак ат- 
л ар и су н нат ва ж а м о а т м азҳ аб и билан 
м увофиқ бўлганди. М афосил (ревматизм) 
х ас т а л и ги т у ф а й л и нам о з ў қ и й олм ас, 
рўза ҳам тутмасди. Сўзамол ва х у ш х у л қ
к и ш и эди. Х у л қ и бироз тезроқ, сўзи ҳам 
х у л қ и д е к ў т к и р эди. Б а ъ з и ю м у ш л ард а 
ш а р и а т г а кў п р и о я қ и л ар д и . Б и р сафар 
бир ўғли бир к и ш и н и ў л д и р га н и учун 
х у н т а л а б л а р г а т о п ш и р и б , қ о з и х о н а г а
юборди.
Дастлаб тах т н и олган п а й т л ар и олти- 
етти й и л ич м ад и. Ундан к е й и н и ч к и л и к - 
ка берилди: қ и р қ йи лга я қ и н Х уросонда 
по д ш о ҳ л и к қ и л г а н бўлса, бирор кун йўқ 
эд ик и , пеш ин н ам о зи д ан сўнг ич м аган 
булсин. Л е к и н ҳеч қач о н тонгда хумор- 
босди қ и л г а н эмас. Ў ғи л л ар и , барча си- 
поҳиси ва ш а ҳ а р эли и ч к и л и к к а берил- 
ган эди. А й ш -и ш р а т ва а х л о қ с и з л и к н и
ҳаддан о ш и р ар эдилар.
Ш и ж о а т л и , мард к и ш и эди. Ж а н г д а
бир неча м артаба ўзи ёвга қ и л и ч урган , 
б ал к и ҳ ар ж а н г м айд о н ид а кўп марта- 
лаб қ и л и ч урган эди. Тем урбек насли- 
дан ҳеч к и м н и н г Султон Ҳ усайн мирзо- 
ч а л и к қ и л и ч чопгани м а ъ л у м эмас. Наз- 
мий истеъдоди бор эди. Девон ҳам тар- 
тиб қ и л и б эд и. Т у р к и й т и л д а ё зар д и . 
Т ах алл у си „ Ҳ у с а й н и й “ эди. Б а ъ з и байт- 
л ар и ёмон эмас. Л е к и н м и р зо н и н г дево- 
ни бутунлай бир вазндадир. Ҳ ам ёш , ҳам
сал тан атда улуғ подш оҳ эди, к и ч и к л а р - 
дек қ ў ч қ о р сақ л аб , каб у тар сақл аб , ка- 
бутарбозлик қ и л а р д и , хўроз ҳ ам уруш- 
ти р ар д и .
Ж а н г у ж а д а л л а р и . Қ ў н и м с и з ҳар- 
бий ҳ а р а к а т л а р и д а бир м а р т а Гургон 
дарёсидан сузиб ўтиб, бир гуруҳ ўзбак- 
ни я х ш и енгди. Я на бир гал Султон Абу- 
саид м ирзо М уҳам м ад А ли б ах ш и бош- 
л и қ уч м инг к и ш и н и илгор қ и л и б юбо- 
риб эди. Султон Ҳ усайн м ирзо о лтм и ш
йигит билан келиб, тў қ н аш и б енгди. Сул- 
тон Ҳ усайн м ирзонинг бир я х ш и ва кўри-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
129
нарли и ш и ш удир. Я на бир м арта Аст- 
р о б о д д а С у л то н М а ҳ м у д м и р з о б и л а н
у руш иб, у ни енгди. Б и р саф ар Астробод- 
да су г д л и к Саъд бинни Ҳ усайн тур к м ан- 
ни у ру ш и б енгди. Я н а т а х т о л ган и д ан
сўнг Ч иноронда Ёдгор М уҳам м ад мир- 
зо билан уруш иб, ундан устун келди. Яна 
С ар и пу л и 
Мурғобдан шитоб билан ке- 
либ, Боғи Зоғонда ичиб ётган Ёдгор Му- 
ҳ ам м ад м ирзон и қ ў л г а олди. Ўша олга- 
ни билан Хуросонни ўз қ ў л и д а сақ л ад и . 
Я на А ндхуд ва Ш абургон ерлари бўлган 
Ч е к м о н д а Султон М аҳмуд м ирзо билан 
уруш иб ғолиб бўлди.
И роқдан келиб Қ а р о қ ў й л у қ ту р к м ан- 
л ар га қ ў ш и л г а н Абобакр мирзо Улугбек 
м и р зо н и Т а к о н а ва Х уморда енгиб, Ко- 
б у л н и о л д и , И р о қ о р з у с и д а К о б у л н и
т а ш л а б , Х ай б ар д ан ўтиб, Х ушоб орқа- 
ли М ўлтон м а м л а к а т и д а н ўтиб, С ивига 
ч и қ д и ; у ердан кетиб К и р м о н н и олиб, 
ҳал и м у с т а ҳ к а м л а н а ол м ай Хуросон ви- 
л о я т и га к и р г ан и д а Султон Ҳ усайн мир- 
зо т е з л и к билан бориб у ни енгди. Б и р
саф ар П у ли ч и р о ғд а бир ўғли — Бадиуз- 
замон м ирзон и енгди. Я н а Ҳ алвои Ч а ш - 
мада и к к и ўғли — А булм уҳсин м ирзо ва 
К еп ак м ир зо д ан устун к ел д и . Я на бир 
м арта л а ш к а р тортиб к ел иб , Қ у ндузни 
қ а м а л қ и л и б , ололм ай қай тд и . Я на бир 
м арта Ҳ исорни ҳам қ а м а л қ и л и б , олол- 
м ай қай тд и . Я на бир м ар та З у н н у н н и н г 
ви л о я т и устига к ел д и. Буст қўргонбеги 
Б у с т н и б ер д и. У зга ҳеч иш қ и л м а д и . 
Бустни ҳам таш лаб қай ти б кетди. Сул- 
тон Ҳ усайн м ирзодек мард ва улуғ под- 
ш оҳ бу и к к и -у ч ю р иш д а ш оҳона сафар 
н и я т и н и ж о й и г а қ ў й м а й , ҳеч иш н и бит- 
к а з м а й , о ртига қ ай тд и . Я на Н и ш и н сай- 
хо н л и ги д а З у н н у н н и н г ўғли Ш оҳбек би- 
л ан к е л г а н ўғли Б ад и уззам о н мирзо би- 
л ан уруш иб, енгди. Б у н д а қ и з и қ бир та- 
содиф юз беради: Султон Ҳ усайн мирзо- 
нинг л а ш к а р и оз сонли экан . А ксар лаш - 
к а р н и Астробод т у м ан и га юборган экан . 
Ўша уруш ку н и Астрободга кетган лаш - 
к а р к е л и б қ ў ш и л а д и . Б у т о м о н д а н
Ҳ и с о р н и Б о й с у н қ у р м и р з о г а о л д и р и б , 
Султон Ҳ усайн м ирзонинг олдига келаёт- 
ган Султон М асъуд м ирзо ҳ ам ў ш а к у н и
к ел и б қ о л ад и . Сабзаворда Б ад и у зэам он
м и р з о г а қ а р ш и б о р га н и л ғ о р Ҳ а й д а р
м ир зо ҳам ў ш а к у н и к елади.
С ултон Ҳ у сай н м и р з о н и н г ўн тўрт 
минг сара й и гити бор эк ан ва қ и р қ минг 
аска р й и ги т л ар и м ар к азд а экан . Аскар- 
л ар га т а а л л у қ л и и ш л а р х ан д а қ тўлдир- 
моғу қ а з и м о қ , йўл я сам о қ , ўтин ва ем- 
х а ш а к н и уловга ет к азм о қ д и р . У ларнин г 
ҳар бирига саксон ж ер и б (таноб) ер бе- 
р а д и л а р : б у н д а н қ и р қ т а н о б и г а эк и н
экиб, ҳосилидан ўзлари баҳрам анд бўла- 
д и л ар ва котиблар буни у л ар н и н г мао- 
ш и г а қ ў ш и б ҳ и с о б л а й д и л а р . Қ о л г а н
қ и р қ танобдан о р тиқ ерга эки н эксалар, 
со л и қ тўл ай д и л ар .
В и л о я т л а р и : Хуросон в и л о я т и эди. 
Ш а р қ и Б ал х , ғарби Бистом ва Домғон, 
ш и м о л и Х о р а з м , ж а н у б и Қ ан д аҳ о р ва 
Сийистон. Ҳ иротдек ш аҳ ар г а эга бўлди, 
Туну кун а й ш у иш р ат д ан ўзга иш и йўқ 
эди. Б а л к и
қўл о стидагилари ва я қ и н
т а н и ш л а р и д а ай ш у и ш р а т г а берилмаган 
к и ш и й ў қ эди. Ж а ҳ о н г и р л и к ва л а ш к а р
т о р т и ш л и к м а ш а қ қ а т и н и ч ек м ад и . Зо- 
т а н , борган с а й и н н а в к а р ва в и л о я т и
к ам ай д и ва ортмади.
А влоди. Ундан ўн тўрт ўги л, ўн бир 
қ и з қо л ган ди . Ў ғ и л л ар и н и н г ул у ғи Ба- 
д и у з з а м о н м и р з о эд и. О наси С а н ж а р
м ирзо М а р в и й н и н г қ и з и эди. Я н а бир 
ўғли Ш оҳ Ғ ариб -м ирзо эди, букри эди. 
Гарчи заиф кўринса-да, қо б и л и я ти я х ш и
эди. Гарчи т ан а си заи ф бўлса-да, сўзи 
ёқ и м л и эди. „Ғ ар и б и й “ т ах ал л у си билан 
девон ҳам т ар т и б л аг ан эди; т у р к и й ва 
ф о р си й д а ш е ъ р л а р ёзар д и . У ш бу байт 
уни кид ир: