Халцаро бобур фонди

Заии бад дар сарои марди в а к ў ,
Ҳам да р и н олам аст д ўза х и ў.
(Са ъдий Ш ерозий)
(М азмуни:
Я хш и эр уйидв ярвмас хотин,
Ш удунвда эрнинг д ўза хи тайин.)
Т а н г р и ҳеч м у с у л м о н г а бу б алони 
солмасин. Ёмон ф еъ л л и , х у л қ и эгри хо- 
тин , илоҳо, ол ам д а қолмасин!
Я на бири Ч ўли бегим эди. Озод бек- 
л ар и н и н г қ и з и эди. С ултонимбегим ун- 
дан ту ғил ган д и.
Яна, Ш аҳрибону бегим эди. Султон 
А б усаид м и р з о н и н г қ и з и эди. Т а х т н и
эгал л аган и д ан сўнг олган. Ч е к м о н уру 
ш и д а м и р зо н и н г барча аё л л а р и тахти 
р ав о н д ан ч и қ и б о тга м и н г а н л а р и д а бу 
у к а с и г а иш они б тах т и р ав о н д ан ч и қ м а- 
ган ва отга м и н м аган . Б уни м ирзога ет- 
к а з а д и л а р . Б у сабабдан Ш аҳрибону бе- 
гимни қўйди ва синглиси П оянда Султон- 
бегимни олди. Ўзбак Х уросонни олгани- 
дан сўнг П о я н д а С ултонбегим И р о қ қ а
к етди. И роқда ғар и б л и к д а вафот этди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

132
БОБУРМОМЛ
Я на, Хядичабегим эди. Султон Абу- 
саид м ирэонинг ғунчачиси эди. Мирзо- 
дан Оқбегим и см л и бир к и з и бор эди. 
И роқда Султон Абусаид мирзо енгилга- 
нидан сўнг Ҳиротга келди. Ҳиротда Сул- 
тон Ҳусайн мирзо олди ва севди. Ғунча- 
ч и л и к мартабасидан бегимлик мартаба- 
сигача е т и т д и . К ей и н ч ал и к ҳам бош бе- 
гим ш у эди. М уҳаммад Мўмин мирзони 
унинг саъй-ҳ аракати билан ўлдирдилар. 
С у л т о н Ҳ у с а й н м и р э о н и н г ў г и л л а р и
ёвлашдилар. Купроғи ш у аёл туфайли эди. 
Ўзини о қил а тутар, леки н беақл ва вай- 
сақи хотин эди. Р о ф и зи я (шиа) ҳам экан. 
Ш о ҳ Ғ а р и б м и р з о б и л а н М у з а ф ф а р
Ҳ усайн м ирзо ундан т у ги л ган эди.
Я на, Опоқбегим эди. Ундан ҳеч ўгил 
ва қ и з б ў лм ади. С ую кли х о тин и Попо 
Оғача бунинг к ў к ал д о ш и эди. Ў ғил-қизи 
бўлмагани учун Попо Огачанинг уғилла- 
рини уғлидек асрарди. М ирзонинг хаста- 
л и к чоғларида куп я х ш и хи зм ат қилар- 
ди. А ёл л а р и д ан ҳеч к и м бунча х и з м а т
қ и л а олмасди. Мен Ҳиндистонга келади- 
га н й и л и Ҳ и р о т д а н к е л д и . М ен ҳ ам
қўлдан келганча таъ зим ва эҳтиром қил- 
дим. Ч андерийни қам ал қилганда хабар 
к ел д и к и , Кобулда Тангри р аҳм атига бо- 
рибди.
Ғу м а(ч ў р и)л ар и д ан бири чорш анби- 
ҳ и й л ар д ан бўлган Л а ти ф Султон огача 
э д и , А б у л м у ҳ с и н м и р з о б и л а н К е п а к
мирзо ундан ту ғил ган д и.
Яна, М инглибий оғача эди, узбак эди. 
Ш аҳрибон у беги м га қ а р и н д о ш л и ги бор 
эди. Абутуроб м ирзо, М уҳам м ад Ҳ усайн 
м и р з о ва Ф а р и д у н Ҳ у с а й н м и р з о н и н г
онаси эди. Я н а и к к и қ и з и ҳ ам бор эди.
Я н а , О п о қ б е г и м н и н г к ў к а л д о ш и
Попо огача эди. Мирзо кўриб, севиб олди. 
Б еш ўғи л, тўрт қ и з н и н г онаси эди. Бу 
ю қорида зи к р этилди.
Я н а б и р и Б е г и С у л то н о ғ а ч а эд и. 
Ундан ў ғи л -қ и з бўлмади.
Я на к и ч и к - к и р и м чўри, ғунчачи кўп 
эди. Х оти нлари ва ч ў р и л ар и д ан м ўъта- 
б арл ар и н и з и к р этдик.
Б уни қ а р а н г к и , Султон Ҳ усайн мир- 
зодек улуғ подшоҳ, Ҳ иротдек ислом шаҳ- 
ри п о д ш о ҳ ин инг бу ўн тўрт ўгл ид ан уч- 
таси н и коҳдаги аёлларидан туғилган эди. 
Ф и сқ у ф у ж у р ўзид а, ў ғ и л л ар и д а ва эл- 
улуси орасида ж у д а кен г т а р қ а л га н д и .
У ш б ул ар н и н г касоф ати д ан, ш у н д ай улуғ 
хонадондан етти с а к к и з йилда бир Му- 
ҳам м ад Зам о н м ирзодан узга ном ва ни- 
шон қо л м ад и .
А м и р л а р и . Б и р и М у ҳ ам м ад Б ур у н- 
д у қ барлос эди. Ч о к у барлос наслидан- 
д ир. М уҳам м ад Б у р у н д у қ ибн А л и ибн 
Б у р у н д у қ ибн Ж а ҳ о н ш о ҳ ибн Ч о к у бар- 
лос А булқосим Бобур м ирзо қ о ш и д а бек 
эди. Ундан сўнг Султон Абусаид мирзо 
ҳам эътибор кўрсатиб, у билан Ж аҳ о н - 
ги р б а р л о с га К о б у л н и бериб, У л у ғб е к
м ирзога бекота қ и л и б эди. Султон Абу- 
саид м ирзодан сўнг Улуғбек м ирзо Ко- 
булий барлосларга қасд қ и л и ш г а ўтди. 
Б у л а р сезиб, м ир зон и тутиб, эл ва улу- 
сини к ў ч и р и б , Қ у н д у з сар и к ў ч д и л а р . 
Ҳ и н д у к у ш н и н г устидан м и р зо н и одам- 
га р ч и л и к билан Кобул сари узатиб, ўзла- 
ри Х у р о с о н г а , С у л т о н Ҳ у с а й н м и р з о
қ о ш и г а бордилар. Мирзо ҳ ам я х ш и ҳур- 
м ат-эътибор кўрсатд и. М у ҳ ам м ад Бурун- 
дуқ ж у д а б и л и м л и к и ш и эди. Я х ш и сар- 
дор эди. Қ у ш г а ж у д а к у ч л и м а й л и бор 
э д и . Ш у н ч а л и к к и , бир қ у ш и ў л с а ё 
й ў қо л са, ў ғ и л л а р и н и н г отини тутуб: „Б у 
қути ў л гу н ч а ё й ў қ о л гу н ча ф алончи ўлса 
б ў лм асм иди, ё ф ал о н ч и н и н г бўйни син- 
са б ў л м а с м и д и ? “ дерди.
Я н а М у з а ф ф а р барлос эд и. Миряо- 
н и н г ҳ а р б и й с а р г а р д о н л и к ч о г л а р и д а
ё н и д а эди. Б и л м а д и м , м и р з о г а қ а й с и
одати 
х у ш ё қ қ а н д и к и , уни ж у д а ҳур- 
м ат қ и л а р д и . Э ъ т и б о р и ш у д а р а ж а д а
эдики , Султон Ҳ усайн м ирзо қ у н и м си з 
ҳ арбий ю р и ш л ар и чоғида у билан шун- 
дай ш ар т л а ш и б олган эди: ҳ ар бир ви- 
л о я т эгал л ан са, д ар о м ад н и н г тў р т қис- 
ми м ирзога, и к к и қ и с м и у н га бўлади. Бу 
аж абтовур бир ш арт: бир қо р ач а — од- 
дий к и ш и н и ўзи билан ш ер и к қилиттт под- 
ш о ҳ л и к к а қандай тўғри келади? Ука-ўғил 
б илан бундай ш а р т л а ш и б б ў л м а й д и ю, 
б е к к и ш и б и л а н бу қ а н д а й м у я с с а р
бўлсин?! Т ах т н и о лган идан сўнг бу ш ар- 
т идан пу ш ай м о н бўлди, л е к и н фойдаси 
бўлм ади. Бу м у л о ҳ а з а с и з э р к а к ш у н ч а 
эътибор топиб ҳам м ирзога о р т и қ ч а сур- 
л и к л а р қ и л а р д и . М и р з о н и н г р а ъ й и г а
қ а р а м а с эди. О хири, э ш и т и ш и м ч а , за- 
ҳ а р л а н и б д и . В оқеа ҳ а қ и қ а т и н и Оллоҳ 
б и л гу вч и д и р.
Я н а , А л и ш е р б е к Н ав о и й эди. Беги 
эмас, балки суҳбатдош и эди, к и ч и к л и -
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМА
138
гида м а к т аб д о ш б ў л и ш ган эк а н . Хусу- 
с и я т и куп эк ан . Б и л м а й м а н , не ж а р и м а
билан Султон Абусаид м ирзо Ҳиротдан 
сургун қ и л д и . С ам арқ ан д га борди. Бир 
н е ч а й и л С а м а р қ а н д д а б ў л д и , А ҳ м а д
Ҳ о ж и б ек мураббий ва ҳом ий си эди. Али- 
ш е р б е к м и з о ж и н и н г н о з и к л и г и б ил ан 
м аш ҳ у р д и р . О дам лар н а з о к а т и н и давла- 
т и н и н г г у р у р и д а н деб т асав в у р қ и л ар - 
дил ар . Ундай эмас э кан . Б у сифат унга 
т у г м а э к ан . С ам а р қ а н д д а э к а н и д а ҳам 
худди ш унд ай н о з и к м и з о ж экан дир.
А ли ш ер б ек ў х ш а ш и йуқ к и ш и эди. 
Т у р к и й т и л билан то ш еъ р битибдилар, 
ҳеч к и м у н ч ал и к куп ва я х ш и ёзган эмас. 
Олти маснавий(достон) китоб назм қил- 
ган: беши „ Х а м с а “ ж авоби да, я н а бири 
„М а н т и қ у т - т а й р “ в а з н и д а „Л и со н ут- 
т а й р “ н о м л и . Т ўрт г а з а л и б т д ев о н и н и
т у з г а н : „Г ар о й и б у с - с и г а р “ , „ Н а в о д и р
уш -ш або б “ , „Б ад о й еъ у л -васа т", „Фаво- 
ид у л - к и б а р “ . Я х ш и р у б о и й л а р и ҳ а м
бор. Я н а б а ъ з и а с а р л а р и ҳ ам б о р к и , 
уш бу эи к р эти л ган л ар д ан к ў р а пастроқ 
ва сустр о қ д ир . Ш у ж у м л а д а н , мактуб- 
л а р и н и М авлоно А бдураҳмон Ж о м и й г а
т а қ л и д қ и л и б ж ам қ и л г а н . Х уллас, ҳар 
к и м г а ҳар иш учун битган х ат л ар н и ки- 
тоб қ и л и б ж а м л а г а н . 
Я на „Мезон ул- 
ав зо н “ номли аруз китобини битган, анча 
м у л о ҳ а з а т а л а б : й и г и р м а т ў р т р у б о и й
в а з н и н и н г т ў р т в а з н и д а х ат о қ и л г а н . 
Б а ъ з и б аҳ р л ар н и н г вазн л а р и д а ҳам я н г 
л и ш г а н . Б у а р у з д а н х а б а р д о р о д а м г а
м аъ л у м бўлади. Ф орсий девон ҳам тар- 
тиб берган. Ф орсий назмда „ Ф о н и й “ та- 
х а л л у с и н и
қ ў л л а г а н . Б а ъ з и б ай т л ар и
ём о н э м а с д и р . Б и р о қ а к с а р и с у ст ва 
бўштобдир. М у сиқада ҳам я х ш и оҳанг- 
л ар я р ат ган . Я х ш и н а қ ш л а р и , пешрав 
л ар и бор.
Ф азл а ҳ л и ва ҳу нар аҳ л и г а А ли ш ер- 
б е к ч а л и к мураббий ва ҳ о м и й л и к қ и л га н
о д ам д у н ё д а б о ш қ а т о п и л м а с а к е р а к .
Созда пеш қа д а м бўлган устоз Қ улмуҳам- 
мад, Ш а й х Н ойи ва Ҳ усайн У дий бек- 
н и нг тар б и я си ва ҳ о м и й л и ги билан шун- 
ч а к а м о л т о п и б , ш у ҳ р а т қ о з о н д и л а р . 
Устоз Б еҳзод ва Ш оҳ М узаф ф ар тасвир- 
да б ек н и н г с а ъ й -ҳ а р а к а т и билан м аъ л у м
ва м а ш ҳ у р б ў л д и л а р . Ш у н ч а л и к к ў п
х ай р и й бинолар бунёд қ и л д и к и , оз к и ш и
бундай и ш га м у в аф ф а қ бўла олади.
У ги л -қ и зи ва аҳ л и аёли йўқ, оламда 
ёл ғи з ва т а н ҳ о л и к д а умр ў т к азд и . Ав 
в а л л а р и м у ҳ р д о р э д и . Ф а о л и я т и н и н г
ў р т а л а р и д а бек б ўлиб, бир н еча в а қ т
А с т р о б о д д а ҳ о к и м л и к қ и л д и . О х и р и
ам ал д о р л и к н и тар к этди. М ирзодан би- 
рор нарса олмас, б ал ки ҳ ар йили Ҳ усайн 
м и р з о г а й и р и к - й и р и к м а б л а ғ л а р ҳ а д я
қ и л а р д и . Султон Ҳ усайн м и р зо Астро 
бод ю р и ш и д а н қ а й т г а н и д а А л и ш ер б ек
уни нг исти қб оли га ч иқд и. Мирзо билан 
кў р и ш и б ўрнидан тургунча, бир мадор 
си зл и к ҳ олати бўлди, тура олмади. Кўта- 
риб олиб кет д и л ар . Табиблар асло таш- 
хис қ и л а о л м ад и л ар . Э ртасигаёқ Танг- 
ри р а ҳ м а т и г а борди. Б и р байти уни нг 
уш бу ҳ о л ати га м у во ф иқ келган: