Халцаро бобур фонди

19 — Бобурнома
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

146
БОБУРНОМЛ
дек юта б о ш лади л ар . Б азм қ и з и д и . Май 
бош га ч и қ д и . М енга ҳ ам май и ч и р и ш
ф и к р и г а бордилар. Мени ҳам бу давра- 
га к и р и т м о қ ч и б ўлдилар. Мен бу чоққа- 
ча к а й ф бўлгуним ча шароб ичм ас, маст 
л и к ва с а р х у ш л и к к а й ф и я т и ва ҳолати- 
ни т е г и ш л и ч а б и л м а с д и м . Л е к и н май 
и ч м о қ қ а м ай л и м бор эди ва бу водийни 
босиб ўт и ш н и к ўн г ли м истарди. Ё ш л и к - 
да м айли м йўқ эди, м ай н и н г н а ш ъ а ва 
к а й ф и н и билм ас эдим. Отам гоҳи м ай 
т а к л и ф и қ и л с а л а р ҳам у з р л а р ай ти б , 
ичмасдим. Отамдан сўнг Х ож а Қ озининг 
қ ад ам и ш ар о ф атид ан зоҳид ва тақводор 
б ўлди м . Н а ф а қ а т м ай и ч и ш , ш у б ҳ а л и
тао м д ан ҳам ҳ а з а р қ и л а р д и м . Сўнгра- 
л ар й и г и т л и к ҳ аваси ва нафс тақозоси- 
дан м а й г а м а й л пайд о б ўлди , т а к л и ф
қ и л а д и га н к и ш и йў қ эди, балки майга 
м а й л и м н и б и л а д и г а н к и ш и й ў қ эд и. 
К ўнглим мойил бўлса-да, бундай қилма- 
ган иш ни ўэимча қ и л и ш и м м у ш к и л эди. 
Х а ё л и м д а н к е ч д и к и , ш у н ч а т а к л и ф
қ и л я п т и л а р , я н а Ҳ иротдек ораста ш аҳар
га келиб турибмиз, барча ай ш -и ш р ат ас 
боб ва уск у н аси м у к а м м а л ва м у ҳ ай ё , 
бори т акал л у ф ва неъм атлар ашё ва ас- 
боби тайёр ва пайдо бўлса, ҳозир ичма- 
сам қачон ичам ан, деб и ч м о ққ а азм қил- 
дим ва бу водийни босиб ў т м о қ қ а ж а з м
этдим.
Б и р о қ к ў н г л и м д а н ў т д и ки , Б адиуз- 
замон м ирзо огадир, уни нг қ ў л и д ан ва 
уни нг уйида ич м ай, ин иси ни нг қў л и д ан
ва и н и с и н и н г у й и д а и ч с а м , х о т и р и г а
н и м а к е л г а й , деб бу и к к и л а н и ш и м н и
айтдим. Бу узр и м н и м а ъ қ у л деб, бу суҳ- 
батда май т а к л и ф и қ и л м а д и л а р . Бадиуз- 
замон мирзо билан М узаффар мирзо бир 
ж ойд а бўлганда и к к а л а м ирзонинг так- 
л и ф и билан ичилади, деган қарорга кел- 
дик.
Б а з м д а с а н ъ а т к о р л а р д а н Ҳ оф из ҳо- 
ж и , Ж а л о л и д д и н М аҳмуд нойи, Ғулом 
Ш о д и й н и н г и н и си Ш о д и б ач а бор эди. 
Ч анг чаларди. Ҳофиз ҳ о ж и я х ш и қ у ш и қ
ай тарди . Ҳ ирот х а л қ и паст овозда, но- 
зи к ва мулойим қилиб (ҳамвор) айтади- 
лар. Ж а ҳ о н ги р м ирзонинг бир хонанда- 
си бор эди. М иржон исмли. Самарқанд- 
л и к эди. Қ ў ш и қ н и баланд, қўпол ва но- 
т ек и с а й т а р д и . Ж а ҳ о н г и р м и р зо к а й ф
устида унга аш у л а ай ти ш н и буюрди. У
г ал ат и , баланд, д агал ва бемааа қ ил и б
айтди. Хуросон эли ҳ ази л билан т и р и к
эл. Унинг бу қ ў ш и қ ай ти ш и д ан бириси 
қулогини тутадими, яна бири афтини буж- 
майтирадими, мирзо туфайли ҳеч ким ман 
қил о л м айд и . Шом намозидан сўнг Тараб- 
х о н а д а н М у заф ф ар м и р зо солган я н ги
қ и ш л о қ уйига кел д ик. Ушбу уйга келган- 
да, маст бўлиб қолган Юсуф А ли к ў к ал - 
дош ту риб р а қ қ о с л и к қ и л д и . Б у у йга 
к ел г ан д а суҳбат ан ча қ и зи д и . М узафф ар 
м и р з о м енга бир к а м а р ш а м ш и р , бир 
қ ў зи пўстин, бир бўз тойчоқ берди. Бу 
у й г а к е л г а н д а Ж о н а к ў з б е к ч а қ ў ш и қ
айтди. М узаф ф ар м и рзо н и н г К атта Моҳ 
ва К и ч и к Моҳ номли қ у л л а р и бор эди. 
М астлик пай т л ар и д а у лар ан ча бемаза 
и ш қ и б о з л и к л а р қ и л д и л а р . К еч гач а қиз- 
ғин суҳбат бўлди, базм т ар қ ад и . Мен бу 
оқш ом ушбу у й н и н г ўзида қолд им . Мен- 
га май т а к л и ф и қ и л у р хаб ар и ни Қосим- 
бек эш итиб, З у н н у н б е к к а к и ш и юбориб- 
д и . З у н н у н б е к м и р з о л а р г а н а с и ҳ а т
й ў с и н л и к қ а т т и қ - қ а т т и қ айтиб, май так- 
л и ф и н и батамом б ар тараф қ и л и п т и .
Б ад и у з з а м о н м ирзо М узаф ф ар мир- 
зони нг м еҳ м о нд о р л игини эш итиб, Боғи 
Ж а ҳ о н о р о д а М у қ а в в и й х о н а д а базм ту- 
зиб, мени т а к л и ф қ и л д и . Б и з н и н г баъзи 
хос к и ш и л а р н и ва й и г и т л а р н и ҳам так- 
л и ф қ и л д и . М енинг я қ и н и м д а г и л а р мен 
т у ф а й л и ича о л м а с д и л а р . Б у суҳ б атд а 
о д ам л ар и м н и н г ҳ ам м аси га и ч и ш г а рух- 
сат берган эдим. Сабаби, бу суҳбат ота- 
о ғам и здек к и ш и н и н г базми эди. Ш унда 
ҳ а м у л а р т о р т и н и б , го ҳ м е н и ғ о ф и л
қ и л и б , гоҳо қ ў л л а р и б и л а н тўсиб, юз 
т а ш в и ш л а р билан ич ар эдилар. Б аланд- 
баланд су н ъ и й м а ж н у н т о л л а р келтирд и- 
лар. Т аб и ийм и ёки су н ъ и й м и ш о х лари- 
ни нг о р ал ари га м айда ч и в и қ л а р узунли- 
г и ч а и н г и ч к а - и н г и ч к а о л т и н б а р г л а р
тизиб қ ў й и л г а н эди. А ж о й и б к ў ри н ар - 
ди. Ушбу зиёф атда о л д им га ғоз кабоби 
қ у й д и л а р . Ш у п а й т г ач а мен си ра қ у ш
бузмаган ва тў ғр ам аган эдим, ш у сабаб- 
ли қ ў л т е к к и з м а д и м .
Б ад и у ззам о н мирзо: „Н ега м айл қил- 
м а я п с и з ? " д еб с ў р а д и . М ен д е д и м :
„Т ў ғр аш қў л и м д ан к е л м а й д и “ . Б адиуз- 
замон м ирзо д арҳ о л гозни бузиб, тўғраб 
олдим га қ ў й д и . Б у нд ай и ш л а р д а Бади- 
уззам он м ирзо тенги йўқ к и ш и эди. Зиё-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМЛ
147
фат сўнгида менга қ и м м атб аҳо топтлар 
қ а д а л г а н битта ҳ а ш а м а т л и к а м а р хан- 
ж а р , бир зарбоф тўн, бир ч о п қ и р от тор- 
т и қ қ и л д и .
И и ги р м а к у нд ан бери Ҳ иротда эдим, 
ҳ а р к у н и о т л а н и б к ў р м а г а н е р л а р н и
сай р қ и л ар д и м . Бу сайрларда бошловчи- 
м из Юсуф Али кў к ал д о ш эди. Ҳ ар қайси 
сайргоҳга туш и лганда, Юсуф А ли кўкал- 
дош бир нав ош тортарди. Б у йи гирм а 
к у н д а м а ш ҳ у р с а й р г о ҳ л а р д а н б и р г и н а 
Султон Ҳ усайн м ирзон инг х о нақо ҳ ид ан 
ўзга к у р и л м а г а н ер қ о л м ад и ш е к и л л и . 
Г о з у р г о ҳ , А л и ш е р б е к н и н г б о г ч а с и ва 
Ж у в о зи Коғаз ва Тахти Остона, П у ли коҳ , 
К аҳдистон, Боғи Н азар го ҳ , Неъматобод 
ва Гозургоҳ хиёбони, Султон Аҳмад мир- 
зонинг ҳ азираси(м ақбараси) ва тахти Са- 
фар, Т ахти Навоий ва Тахти Б аргар, Тах- 
ти Ҳ о ж и б ек ва Ш айх Баҳовуддин Умар, 
Ш айх Зай ни дд и н, Мавлоно Абдураҳмон 
Ж о м и й н и н г м о зо р о т ва м а қ б а р а с и н и , 
Н а м о з г о ҳ и М у х то р ва Ҳ а в з и М о ҳ и ён , 
Соқи Салмон ва асли исми Абдулвалид 
булган Б и л л у р и й , Имом Ф ах р ва Боғи 
Хиёбон, м ирзонинг мадраса ва мақбара- 
си н и , Г а в ҳ а р ш о д б е ги м н и н г м ад р аса ва 
м а қ б а р а с и н и , М асж и д и Ж о м е н и , Б оғи 
Зоғон ва Боғи Н ав, Боғи Зубайда ва Абу- 
саид м и р зо солган д ар в о заи И р о қ н и н г
т а ш қ а р и с и д а г и О қсарой, П урон ва Су- 
ф айи Тирандозон (уқ отувчилар супаси), 
Чарғолонг ва М ирвоҳид, П ули Молон ва 
Х о ж а Т о қ , Б о ғи С афид ва Т ар а б х о н а, 
Боғи Ж аҳ о н о р о ва К ў ш к, М уқаввийхона 
ва Савсанийхона, Дувоздаҳ бурж ва Ж а- 
ҳ о н о р о н и н г ш и м о л т а р а ф и д а г и к а т т а
ҳовуз, тўрт тар аф и даги тўрт им орат ва 
қ а л ъ а н и н г беш дарвозаси: М алик, Ироқ, 
Ферузобод, Х уш ва Қ ип чоқ, Бозори Ма- 
л и к ва Чорсу д арвозалари ни , ш айхулис- 
лом м адрасаси ва М а л и к л а р н и н г Ж о м е 
М асж и ди , Б о ғш аҳ р ва Б адиуззам он мир- 
зонинг И н ж и л дарёси ёқасидаги мадра- 
саси, А ли ш ерб екни нг „У н си я “ атал м иш
я ш а й д и г а н у й л а р и н и , „ Қ у д с и я “ ном ли 
м ақбара ва М асж иди Ж о м ен и „ Х ал о си я “ 
ва „ И х л о с и я “ номли ҳ ам м о м л ар и н и , мад- 
раса ва х о н а қ о ҳ н и , „ С а ф о и я “ ва „Ш и- 
ф о и я “ а т а л м и ш ш и ф о х о н а л а р и н и оз 
ф урсатда ай лан и б ч и қ д и м .
Султон А ҳм ад м и р зо н и н г к и ч и к қ и зи
М аъ су м а С ул тонб еги м н и онаси Ҳабиба
Султонбегим бу тў полонлардан бурунроқ 
Х уросонга олиб к е л г а н э к а н . Б и р к у н
а к а м н и к ў р г а н и к е л г а н и м д а онаси би- 
лан келиб мени кўрд и. К урган заҳ о тиёқ 
менда х и й л а м айл пайдо бўлди. М ахф ий 
к и ш и л а р бориб а к а м ва я н г а м б ил ан 
(П о я н д а С ултонбеги м н и „ а к а “ , Ҳабиба 
С ултонбегимни „ я н г а “ дер эдим) сўзла- 
шиб, ш унга к е л и ш и л д и к и , я н га менинг 
ортим дан қ и з и н и олиб Кобулга боради- 
ган бўлди.
Менга ш у ерда қ и ш л а н г деб, Муҳам- 
мад Б у р у н д у қ б ек ва Зу н ну нб ек астойдил 
ҳ а р а к а т қ и л а р , л е к и н қ и ш л о в ери ва 
қ и ш л а м о қ асб о б и н и я х ш и т а ъ м и н л а б
бермас э д и л ар . Қ и ш бўлди ва орадаги 
т о ғ л а р г а қ о р ё ғ д и . К о б у л т а р а ф и д а н
ҳ ан у з х а в о т и р л и к к ў п р о қ бўлди. Б улар 
на қ и ш л о в л и к ерни м уҳайё қ и л д и л а р , на 
бир эп ақад аги қ и ш л о в ерни кў р сата ол- 
д и л ар . Охири з ар у р ат бўлди, очиқ ай та 
олм ад ик. Қ иш лов баҳонаси билан Ҳирот- 
дан ш аъбон ойи н и н г еттин чи сид а ч иқиб , 
Бодғис ер л ар и да, токи ви л о я т л а р г а нар- 
са й и ғи ш ва и ш -ку ч тў п л аш учун кет- 
ган л ар келиб қ ў ш и л с и н л а р деб, ҳар юрт- 
да бир к у н - и к к и к у н тўхтаб кў ч ар эдик. 
Т ў х таш на к у т и ш ш у д а р а ж а д а бўлди- 
к и , Л а н г а р и М и р ғи ёсд ан и к к и - у ч кў ч
ўтганда рам азон ойи к ў р и н д и . Вилоят- 
л ар га и ш -к у ч учун кетган йи ги т-ялан г- 
д ан б а ъ з и с и к е л и б қ ў ш и л д и , б а ъ з и с и
й и г и р м а к у н , бир о йдан сўнг К обулга 
к е л д и л а р . Б а ъ з и л а р и қо л иб м ирзо л ар - 
га н а в к а р б ў л д и л а р . Ш у л а р д а н б и р и
С айдим А ли дарбон эди, қолиб Бадиуз- 
зам он м ирзога н а в к ар бўлди.
Х исрав ш о ҳ н ан к ар л ар и дан ҳеч ким - 
га ун и н гд ек ҳурм ат-зъти бо р қил м асди м . 
Ж а ҳ о н г и р м ирзо Ғ азнин и таш лаб чиқ- 
қ а н и д а , Ғ а з н и С а й д и м г а б е р и л г а н д и . 
Ў зини нг қ а й н и с и Дуст эса А нгу Ш айх- 
ни Газнига қўйиб, ўзи келиб л а ш к а р г а
қ ў ш и л г а н эди. Ҳ а қ и қ а т а н Х и с р а в ш о ҳ
н а в к а р л а р и орасида Сайдим А ли дарбон 
б илан Муҳиб А ли қ ур ч и д ан ўзга я х ш и - 
роқ к и ш и й ў қ эди. С айдим я х ш и ах л о қ 
ва а т в о р л и к к и ш и эди. Қ и л и ч н и зўр чо- 
п а р д и . У й и д а й и ғ и н с и з ва с у ҳ б а т с и з
ў т и р м а с д и , а н ч а с а х о в а т л и эди. А ж аб
к и ф о я т л и ва ҳи м м ат л и , зарофат ва ла- 
тофати гў зал , муносабат ва суҳбати ши- 
р и н , х у ш х у л қ , с ў з а м о л ва ҳ а з и л к а т п
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

148
БОБУ РНОМЛ
к и ш и эди. Айби ш у эд и к и , ўта фосиқ ва 
м азҳ аб и д а бироз четга оги ш бор эк ан . 
Б и р о з и к к и ю з л а м а ч и э д и . Б а ъ з и л а р
ун и н г бу ф еъ л и н и ҳ ази л га й ў я р д и л ар , 
бироқ уни б еж и з айблам ас эк ан л ар . Ба- 
д и у з э а м о н м и р з о Ҳ и р о т н и Ш а й б о қ қ а
о л д и р и б , Ш о ҳ б е к к а к е л г а н и д а , м ир зо
билан Ш о ҳ б ек ни нг орасига ни ф оқ солга- 
ни учун уни ўлдириб, Ҳ ир м ан д дарёсига 
т а ш л а т а д и . М уҳиб А л и н и н г в о қ еа ла ри
„В ақ оеъ" давом ида з и к р этилади.
Л а н гар и М иргиёсдан ўтиб, Ғаржис- 
т о нн инг ч е к к а к ен тл ар и н и босиб, Чах- 
чаронга к ел и н д и . Л ан гар д ан утиб, Ғар- 
ж исто н тупрогига етганда ҳ а м м аёқ қор 
эди. Қор борган сари к а т т ал аш ар д и . Чах- 
ч а р о н д а ҳ а м қ о р о т н и н г т и з з а с и д а н
ю қ о р и р о қ қ а ч и қ а р д и . Ч а х ча р о н ерлари 
З у н н у н б ек к а тегиш ли эди. Унинг ўрни- 
да М и р ак ж о н И рди исм ли н а в к а р и ту- 
рарди. Зун нунбекн ин г ғал л ал ар и н и пул 
бериб олдик. Ч ахчар о нд ан и кк и -у ч кўч 
ў т га ч , қ о р ж у д а к ў п а й д и , 
у з а н г и д а н
ю қ о р и р о қ қ а ч и қ ар д и . Кўп ерда отнинг 
оёғи ерга тегм асди. Я на т и н и м с и з қор 
ёғарди. Чароқдондан ўтгач ҳам қор кўп 
к а т т а б ў л д и . Й ў л и м и з ҳ ам н о м а ъ л у м
бўлди. Л ан гар и Мирғиёс ерида Кобулга 
қайси йўл билан бориш им изни кенгаш - 
дик. Мен ва аксар одамлар ш ундай му- 
лоҳазада эд ик к и , ҳозир қиш , тоғ йўли кўп 
хавотирли, қ и й и н чи ли кл ар бўлади. Қан- 
даҳор йўли бироз йироқроқ бўлса-да, ле- 
ки н беташ виш ва бехавотир бориларди. 
Қосимбек у йўл йироқ, мана ш у йўл би- 
лан борамиз, деб туриб олди. Ш у йўлга 
туш дик. Пир Султон пешойи* йўл бош- 
ловчи эди, қ ар и ли гид ан м и ё гангиради- 
м и, ё қ о р н и н г к а т т а л и г и д а н м и , йўлни 
йўқотди, бошлай олмади.
Қ о с и м б е к н и н г ҳ а р а к а т и б и л а н бу 
йўлга туш ганд ик . Қосимбек уялганидан 
ўзи ва ўз ў ғи ллари қор тепиб, йўл топиб, 
олдинда юрардилар. Кейинги кун ҳам қор 
кўпайди. Йўл ҳам номаълум. Ҳар қ ан ча 
ҳ а р а к а т қ и л д и к , ю ролмадик. Чора топол- 
май қайтиб, бир ўтин ли к ерга тушиб, ет 
миш-саксон сара йи гитларни келган изи- 
м из билан қайтиб, пастроқда қ и ш л аган
ҳ азо р а-м азо радан топиб, йўл бош ловчи 
келтирсинлар, деб тайин қ и л д и к . У кет-
ганлар келгунча уч-тўрт кун бу юртдан 
к ў ч и л м а д и . Б о р г а н л а р ҳ ам я х ш и й ў л
б о ш л а й д и г а н к и ш и олиб к е л м а д и л а р .
Т а в а к к а л қи л и б , Султон пеш ой ини ил- 
гари солиб, йўл тополм ай қ а й т г а н йўли- 
м изга я н а туш иб ж ў н а д и к . Б и р неча кун 
кўп т а ш в и ш ва м а ш а қ қ а т л а р тортилди. 
У м р б ўйи б у н ч а м а ш а қ қ а т т о р т м а г а н
эд ик. Бу м а т л а ъ ў ш а фурсатда айтилди: