Халцаро бобур фонди

Гар Руҳдам этса эрди оҳанги вағам ,
Мажлисда в е ҳ у з в ҳ о л ур эрди, ие ғам.
То борғали Руҳдам, бизинг мажлисдин,
Мажлис элиға не р у ҳ цолдию в е дам.
Х у ш х о н л ар н и ш у н ч а л и к ю к с а к баҳо- 
л а г а н Б о б у р а ш у л а н и я х ш и , б қ и м л и
қил и б ай то л м ай д и ган , сав и я си пастроқ 
ҳ о ф и зл ар ҳ ақ и д а ҳам ё зи ш н и л ози м топ- 
ган. Қ у й и д аги м атнда Ҳ ирот а ҳ л и н и н г
б ақ и р о қ , аммо овози ш и р а л и ва таъсир- 
ч а н б ў л м а г а н с а м а р қ а н д л и к М и р ж о н
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОНЛ
23
ҳофиз х о н и ш и н и қ ан дай ти н глаган л и к - 
л а р и н и
ж у д а қ и з и қ а р л и баён э т а д и . 
М у з а ф ф а р м и р з о н и н г Т а р а б х о н а д а г и
б а з м и д а н б и р л а в ҳ а ( м а т н т а б д и л и ) : 
„ М а ж л и с д а м у с и қ а ч и ва ҳ о ф и з л а р д а н
Ҳофиз Ҳ о ж и, Ж ал ол ид д ин Маҳмуд нойи, 
Ғулом Ш одийнинг иниси Шодибача бор 
эди. У ч анг ч ал ар , Ҳ оф из Ҳ о ж и я х ш и
х ониш қ и л ар эди. Ҳирот эли паст, нозик 
ва т е к и с х о н и ш қ и л а д и . Ж а ҳ о н г и р
м ирзонинг сам а р қ ан д л и к М иржон исмли 
бир ҳоф изи бор эди. Б а л а н д , х у н у к ва 
нотекис хониш қиларди. Ж аҳ о н ги р мирзо 
кайф устида унга қ ў ш и қ айтиш ни буюрди. 
У а ж а б т о в у р б а л а н д о в о зд а қ ў п о л ва 
бемаза хониш қ илди. Хуросон эли ҳазил- 
ҳ у з и л б и л а н т и р и к эл . Ҳ о ж и н и н г бу 
х о н и ш и д а н б и р и си қ у л о г и н и беркита- 
д и м и е й , я н а б и р и ю з и н и б у ж м а й т и -
радими-ей, аммо мирзо туфайли ҳеч ким 
уни ман қ и л а о л м а й д и ...“
5. 
„ Б о б у р н о м а “ н и н а б о т о т г а о и д
а с а р ҳ а м д е й и ш м у м к и н . М у а л л и ф
„Б о б у р н о м а“да Ф аргонадан Ҳиндистонга 
қ ад ар ер, ж о й, тог, ў л к ал ар д а ўсадиган 
дар ах т , ў си м л и к , ўт-ўлан, гу л л ар ҳ ақ и д а 
қ и м м а т л и м а ъ л у м о т л а р б е р а р э к а н ,
к ў п р о қ бу м а ъ л у м о т л а р х а р и т а с и
А ф гонистон, П ок исто н ва Ҳ инди стонга 
тўгри келади.
Б о б у р Ҳ и н д и с т о н м е в а л а р и д а н ,
чунончи, анба ҳ а қ и д а м у к ам м ал ва му- 
ҳим м аълу м о тл ар н и бизга м анзур этади 
(м атн табдили): „ Ҳ и н д и с т о н г а г и н а хос 
мевалардан бири анбадар... Я хш иси я х ш и
бўлади, кўп ейиш м ум кин. Л ек и н ях ш и си 
к а м б ў л ад и . У ни а к с а р хом у з а д и л а р : 
уйда туриб пишади. Хоми я х ш и ош қатиги 
бўлади. Ғўрасининг мураббоси ҳам я х ш и
б ў л а д и . Д а р ҳ а қ и қ а т , Ҳ и н д и с т о н н и н г
я х ш и м е в а с и ш у д и р . Б а ъ з и о д а м л а р
ан б а н и ж у д а м а қ т а б , қ о в у н д а н б о ш қ а 
барча м евалардан устун қў й ган эдилар. 
Эл м ақ таган и ч а эмас. Кордий шоптолига 
ў х ш а ш л и г и б о р . П а ш а к а а л в а қ т и д а
п и ш а д и . И к к и х и л е й и л а д и : б и р и н и
сиқиб, пўла қилиб, терисини тешиб, сўриб 
с у в и н и и ч а д и л а р ; я н а б и р и н и к о р д и й
ш о п т о л и д е к т е р и с и н и а р ч и б е й д и л а р . 
Я п р о қ л а р и ш о п т о л и б а р г и г а б и р о з
ўхш айди. Танаси кўрим сиз ва х у н у к д и р “ .
Ҳ и н д и с т о н м е в а л а р и д а н к е й л а
ҳ а қ и д а г и м а ъ л у м о т л а р ҳ а м ў т а а н и қ
тасви р ва 
т а л қ и н и б ил ан кито б х о нн и 
ҳайратга солади (матн табдили): „Яна бир 
меваси кейладир. Араблар „м ав з“ дейди. 
Д а р а х т и у н ч а л и к б а л а н д эм ас, б а л к и
дарахт ҳам деб бўлмас. Бута билан дарахт 
о р а с и д а г и б ир н а р с а д и р . Б а р г и амон- 
қоранинг баргига ў хш айди. Л еки н кейла 
баргининг узунлиги и к к и қ а р и бўлади, 
яссилиги бир қар и га яқ и н л аш ад и ; ўрта- 
сидан ю ракдек бир шох ч иқад и, ғунчаси 
ана шу шохда бўлади; гунчасининг ҳар 
барги очилгач, баргининг тубида қатор 
олти-етти гули бўлади. Бу қатор гуллар 
к ей ла бўлади. Ушбу ю ракдек шох узай- 
гани сайин у катта ғунчанинг барглари 
очилиб, қатор кейла гуллари кўринади. 
К е й л а д а р а х т и бир м а р т а г и н а ҳ о с и л
берар эмиш.
К ейланинг и к к и латофати бор: бири 
буки, териси осон сў й и л ад и ; я н а бири 
б у к и , ҳеч д о н ас и ва в азн и б ў л м а й д и . 
Б о д и н ж о н д а н
б и р о з
у з у н р о қ
ва 
и н г и ч к а р о қ д и р . У н ч а л и к ч у ч у к эм ас. 
Б а н г о л а к е й л а л а р и ж у д а ч у ч у к бўлар 
эмиш . Х ийла хуш бичим дарахти бор. Яп- 
я с с и х у ш р а н г я ш и л б а р г л а р и я х ш и
к ў р и н а д и “ .
М еваларнинг к ў р и н и ш и , таъ м и ҳақи- 
даги тасаввур тў л иқ ва иш ончли бўлиши 
учун берилган бундай м аълум отларнинг 
а н и қ , л у н д а ва м у ҳ и м л и г и г а к и т о б - 
х о н н и н г қ о й и л қо л м асд ан и л о ж и й ў қ. 
Ўқувчи тасаввурини бойитиш учун ўша 
меваларнинг дарахти, ҳ аж м и , ранги, гули 
ва япроғигача тасвирлаш , а н и қ л и к учун 
уларни бизда, Ф арғона ва Урта Осибда 
усадиган дарахт, мева, гул ва баргларига 
қ иёслаш нин г турли усулларини қ ў л л аш
намуналари асар м уаллиф и нин г адиб ва 
олимга хос кузатувчанли ги далилидир.
Б обур т у ғ и л г а н ва т а н и — Ф ар ғо н а 
н або то ти ҳ а қ и д а оз-у соз ё з г а н (м атн
т а б д и л и ) : „Ф арғона... к и ч и к вилоятдир. 
Дон-дуни кўп, меваси фаровон. Қовун ва 
у з у м и я х ш и б ў л а д и . Қ о в у н п и ш и ғ и
пайтида полиз бошида қовун сотмоқ расм 
эмас. А н д иж о н ни нг ношвотисидан яхши- 
роқ ношвоти бўлмайди.
Яна М арғинондир... ноз-неъматга бой. 
Анори ва ўриги ж уда я х ш и бўлади. Б ир 
х и л
ан о р и бор, „ д о н а к а л о н “ — й и р и к
донали дейдилар. Ч у ч у к л и к д а ў р ик таъ- 
мидан ан ча ш и р и н . Самнон анорларидан 
устун қўйса бўлади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

24
БОБУРНОМЛ
Я на бир нав ўриги бўладики, дана- 
ги ни олиб, и ч и га м аг и з солиб қурита- 
дилар: „субҳоний“ дейдилар, ж у д а лаэ- 
затли.
Ф арғона ви л о я т и н и н г теварак-атроф 
тоғларида я х ш и яйловлари бор. Тобулғу 
дарахти бу тоғларда бўлади. Ўзга ҳеч ерда 
бўлмайди. Тобулғу шундай дарахт: пўсти 
қиэил, ҳасса, қуш ларга қафас қиладилар, 
қ ам ч и дастаси ҳам қ ил ад и лар , тараш лаб 
к ам он ў қ и қ и л а д и л а р , х и й л а я х ш и да- 
р а х т д и р . Т а б а р р у к қ и л и б й и р о қ жой- 
ларга элтадилар.
Б а ъ з и к и т о б л а р д а б и т и б д и л а р к и ,
„ябруҳ ус-санам(женшен) бу тоғлардадир. 
Л екин бу муддатда ҳеч эш итилм ади. Бир 
гиёҳ э ш и т и л д и к и , Е т т и к ен т н и н г тоғла- 
рида бўлади. У эл уни ай и қ ў т и дейди: 
м е ҳ р и г и ё ҳ х о с и я т л и , э ҳ т и м о л , м еҳ- 
р и г и ёҳ д и р ...“ .
Бобурни м евал арн ин г х и л л ар и , нав- 
л а р и , энг сараси, д а р а х т л а р н и н г ҳатто 
ўтинга боп-нобоплиги, чўғининг узоқ ёки 
қ и с қ а м уддат ў ч м асл и ги каби эл эҳти- 
ёж и га зарурати қ и зи қт и р ад и .
Б и з „ Б о б у р н о м а “ ни ў қ и б X V —XVI 
асрлардаги ҳайвонот ва наботот олами, 
экологик соглом вази ят гувоҳи бўламиз.
6.