Халцаро бобур фонди

,уБ обурн ом а “
— 
ҳ а й в о и о т ол а-
м и ҳ а қ и д а г и қим м ат ли м аълум от лар
м ан баи ди р.
Б у а с а р д а н Ҳ и н д и с т о н ва 
А ф ғ о н и с т о н т е в а р а к - а т р о ф и д а г и б и з 
н о м л а р и н и э ш и т м а г а н ё к и э ш и т г а н у
к ўрм аган ўнлаб ёввойи, хонаки ҳайвон- 
лар, қ у ш л ар ва ҳатто хилма-хил балиқлар 
ҳ ақ и д а ўқиб ҳ ай ратга т у ш а м и з. Тўғри, 
ҳозирги телевидение им ко н и я тл ар и мисл- 
сиэ даврда ўш а ҳайвон, қ у ш ва бал иқл ар
тўғрисида анча-мунча м аълум отлар бор. 
Аммо „В ақ оеъ “ (,,Бобурнома“ ) яратилган 
даврлардан буён — д еярли беш юз йил 
давомида асардаги ҳайвонот ва қ у ш л а р
ҳам д а б а л и қ л ар ҳ а қ и д а г и м аъ л у м о т л ар
кечаги кунгача Ўрта Осиё аҳолиси учун 
м ў ъ ж и з а л а р дунёси бўлиб 
к е л г а н и н и
тасаввур қилиб к ў р а й л и к ...
Б и з н и н г ч а , Б о б у р н и н г бу ҳ а қ д а г и
м аъ лум отлари бугунги ўзбек китобхони 
учун ҳам ўз янги л и ги н и сақлаб келади.
Бобур А н д и ж о н н и н г ов ҳ ай во нл ар и 
ва қ у ш л а р и хусусида ёзади (м атн таб- 
дили): „Ов қ у ш и ҳ ам кўп бўлади. Қир- 
г о в у л и б е ҳ а д с е м и з б ў л а д и . Ш у н д а й
рив оят қ и л д и л а р к и , бир қ и р г о в у л н и н г 
гў ш т и н и тўрт к и ш и еб ту гата о л м а й д и “ . 
Ш ундай м аъ лу м о тн и Х ў ж а н д га нисбатан 
ҳ а м б е р г а н : „ Х ў ж а н д н и н г о в л о ғ и ва 
қ у ш л о ғи кўп я х ш и д и р . Оқ к и й и к , буғу- 
м ар ал , қир го ву л ва то ву ш қ о н и (ёввойи 
қуёни) кўп б ў л ад и “ .
„Бобурнома“ м уаллиф и ни Ҳиндистон 
нинг бой, хилма-хил ва ғаройиб ҳайвонот 
д у н ё с и қ и з и қ т и р а д и ( м а т н т а б д и л и ) : 
„Ҳиндистонда ж ониворлар кўп: тўти ва 
ш орак, товус ва лўча, маймун, нилагов 
ва кўтаҳпой(қисқаоёқ). Б а л к и , бу мазкур 
бўлган ж ониворлардан яна ўзга-ўзга ж инс 
қ у ш л ар ва ж ониворлар бўлур“ ;
„Ҳ айво но тк и, Ҳ инд и сто н гаги н а хос- 
дир. Ёввойи ҳайвонлардан бири филдир. 
Ҳ индистонлик уни „ ҳ аа ти й “ дейди... Фил 
й и р и к ж у ссал и ва з и й р а к ж они вордир. 
Ҳ ар ни м а десалар билади ва ҳар ним а 
бую р сал ар қ и л а д и . Б а ҳ о с и
ёш и улуғ- 
лиги га я р аш ад и р . У лғайтириб сотадилар. 
Ҳ а р н е ч а ё ш и к а т т а р о қ — б а ҳ о с и
б а л а н д р о қ д и р ... Ф и л н и н г ем а к -и ч м а г и
ф ақ а т хартум и биландир. Х ар ту м и бўл- 
маса — я ш аёл м ай д и . Х ар тум ини нг и к к и
ёнида — ю қориги энгагида и к к и йи р ик 
т и ш и бор, томга ва дарахтга ушбу тиш- 
л ар и н и қўйиб, эўрлаб қ у л а т а д и ... Ф ил 
нинг туки й ўқди р...
Я н а б и р и к а р к д и р . Б у ҳ ам й и р и к
жонивор. К атталиги уч сигирча бўлади... 
Б ир ш охи бор — бурнининг устида, узун- 
лиги бир қар и чд ан кўпро қ, и к к и қарич- 
л и г и у ч р а м а д и . . . Ў з г а ҳ а й в о н о т д а н
кўпроқ отга ўхш аш . Негаки, отнинг қорни 
к а т т а бўлм ас, бунинг ҳ ам қорни к ат т а
б ў л м а й д и . Х у д ди о т н и н г оёғи д а о ш и қ
ўрнида парча суяги бўлганидек, бунинг 
ҳам ош иқ ўрнида парча суяги бор, худди 
отнинг олдинги оёғида к ў м у к бўлганидек, 
бунинг 
ҳам олд оёғида к ў м у к бор. Б у 
ф и л д ан й и р т қ и ч р о қ д и р . Л е к и н
унинг- 
ч а л и к муте ва эл б ў л м ай д и . Роса ш ох 
уради. Бу овларда кў п к и ш и н и ва отни 
ш о х у р г а н . Б и р о в д а М а қ с у д н о м л и
т ан қ ў р и қ ч и отини ш охи билан бир найза 
б ў й и к ў т а р и б т а ш л а д и . ТПу б о и с д а н
Мақсудга к а р к лақаби қўйи лди .
Ҳайвонларидан я н а бири маймундир. 
Ҳ и н д и сто н л и к „б ан дар “ дейди. Б у н и н г
ҳам хилма-хил навлари бўлади. Б и р нави 
у л д и р к и , б о ш қ а в и л о я т л а р г а о л и б
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

БОБУРНОМЛ
25
к е т а д и л а р . Л ў л и л а р унга ўй и н ўргата- 
дилар. Т у ки сар и қ ва юзи оқ. Қ уйруги 
у н ч ал и к узун эмас...
Я н а бир х и л м айм у н и бўлади. Юзи 
ва т у к и , бари аъзо-узвлари қоп-қорадир.
Я н а н у в л д и р . С и л о в с и н д а н б и р о з
к и ч и к р о қ бўлади. Д ар а х тг а ч и қ а д и . Баъ- 
зи л ар уни м у ш и хурм о(хурм о си чқон и) 
ҳ а м д е й д и л а р . Б у н и т а б а р р у к ҳисоб- 
л а й д и л а р “ .
Б у н д ай м а ъ л у м о т л а р и билан китоб- 
х о н н и ҳ а й р а т г а с о л а о л а д и г а н Б о б у р
буларни кўриб аввал узи кучли ҳайратни 
б о ш д а н к е ч и р г а н и с и р э м а с ( м а т н
табдили): „Н ин гнаҳорга етгач, ўзга бир 
оламга назарим тушди: ги ёҳлар ўзгача, 
д а р а х т л а р ў з г а ч а ва ёвв ойи ҳ а й в о н л а р
ў згача, қ у ш л а р ў згач а, эл ва улусни нг 
расму одатлари ўзгача. Ҳ айратда қолдим. 
Зотан, ҳайратга арзийдиган ж о й л ар эди“ .
„ Б о б у р н о м а “ қ у ш л а р ва б а л и қ л а р , 
у л ар н и н г н авл ар и , ранг-туслари, хатти- 
ҳ а р а к а т л а р и д а г и ҳ а й р а т о м у з ҳ о л а т л а р
х у су си д а ҳ ам бой м а ъ л у м о т л а р г а эга. 
Б у лар нин г тасвирида Бобур и к к и ҳолатга 
алоҳида а ҳ а м и я т беради: аввало, уларни 
к ў р м аган китобхонларга балиқ на қуш- 
л арни нг ҳар бири ҳ ақ и д а тасаввур ҳосил 
қ и л д и р у в ч и м а ъ л у м о т л а р н и т а қ д и м
этади; сўнгра балиқ ва қ у ш л ар н и овлаш 
у с у л л а р и ҳ а қ и д а с ў з ю р и т а д и к и , бу 
усулларни биз на кў р ган м из, на бировдан 
эш итган м из.
Ҳар и к к а л а ҳолат талқинида ҳам муал- 
л и ф м а ъ л у м о т л а р н и н г я н г и л и г и , қизи- 
қ а р л и л и г и билан китобхон эъ ти б о рини 
қозонади.
У ш б у л а р д а н т а ш қ а р и „Б о б у р н о м а"
китобхонга дин ва гаариат, этнография, 
и н с о н ш у н о с л и к , а с т р о н о м и я , табобат, 
ҳ арбий и л м , х а л қ о ғ з а к и и ж о д и , мате- 
матика, боғшунослик, ш аҳар қурили ш и , 
туш таъбиригача ўнлаб илмлардан муҳим 
на қ и з и қ а р л и м а ъ л у м о т л а р беради. Б у
асар мазмуни, воқеаларига эътибор қилган 
зийрак китобхон: „Бобурнинг қизи қм аган 
ва билмаган соҳаси қолмаган экан!“ деган 
ҳайратли хулосага келади. Д ар ҳ ақиқ ат, бу 
аж о й и б ф а з и л а т л а р у н и н г к ў п қ и р р а л и
фао л иятига хос ва мосдир.
*
* *
Ўзбекистон ва ж аҳ о н о л и м л ар и саъй- 
ҳ а р а к а т л а р и , з а ҳ м а т л и к ў п а с р л и к меҳ- 
натл ар и т у ф ай л и З аҳ и р и д д и н М уҳам м ад
Бобур ш ах си бутун б ар к ам ол л и ги билан 
т ар и х и й ва адабий сиймо си ф атида ба- 
р а л л а қад кўтар д и. Ф анд а бобуршунос- 
л и к ва „Б об у рном а“ш у н осл и к йўналиш- 
лари я қ қ о л сезилиб қолди.
X X а с р г а ч а ў з б е к т а р и х ч и ва таз- 
к и р а ч и л а р и а с а р л а р и д а Б обур ҳ а қ и д а
м а ъ л у м о т л а р берилди. Ч ун ончи, Бобур 
в а ф о т и д а н 36 й и л к е й и н Ҳ а с а н х о ж а
Н и с о р и й „ М у з а к к и р и а ҳ б о б “ н о м л и
т а э к и р а с и д а Б о б у р ва б о б у р и й иж о д - 
ко р л арга катта ўрин аж р атган. Бобурга 
бағишланган саҳифадан иқтибос: „(Бобур) 
чигатой султонларининг энг сараси ва зўр 
ш иж оатлиси эди. Ш ам ш и р зарби билан 
Мовароуннаҳр м ам л акатл ар и га эга бўлиб, 
уни сақлаб қолиш да кўп саъй-ҳаракатлар 
ва ж о н и н и а я м а с д а н ж а ҳ д у ж а д а л л а р
кўрсатди. Мардона тўқнаш увлар қилди. 
Аммо тақцир ўқига тадбир қал қ о н и дош 
бера о л м ад и ...“
Т а з к и р а ч и Б о б у р н и н г Ҳ и н д и с т о н
т а х т и г а эга б ў л г а н и н и ш у н д а й байтда 
ифодалайди: