Guliston davlat universiteti jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat kafedrasi jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy fiziologik asoslari

Nazorat uchun savollar
1. Kasallik deyilganda nimani tushunasiz.
2. Sportchilarni kasallanishiga nimalar sabab bo’ladi.
3. Kasallikni oldini olish uchun kanday choralar kullanilishi kerak.


2-savol bo’yicha darsdi maqsadi:
Sportchilarni jaroxatlanishiga nima sabab bo’layotganligini biladi.
Jaroxatlanishning oldini olish uchun qanday choralar qo’llanilishi kerakligini biladi.


2-savolning bayoni: Trener va fizkultura o’qituvchisining noto’g’ri xatti harakatlari quyidagilardan iborat: sportchilarning sog’lig’ini hisobga olmasdan, yuqori sport natijalariga erishishni maqsad qilib olish; meditsina ko’rigidan o’tmagan sportchilarni va ayniqsa kasalliklardan keyin vrach taqiklashiga qaramay trenirovkalarga qatnashishga ruxsat etish,. sportchilarning kasal bo’la turib trennrovka va musobaqalarga qatnashishiga ruxsat etish.
Vrachning noto’g’ri xatt ih a r a k a t i salomatlik holatida o’zgarishlari bo’lgan sportchilarni sport mashg’ulotlariga qatnashishiga ruxsat etishdir.
Ayrim holatlarda bu o’zgarishlarni vrach anik; bila turib va ularga etarli axamiyat bermasdan sportchilarni sport mashg’ulotlariga qatnashishiga ruxsat berishi mumkin. Hozirgi zamon sporti rivojlanishida trenirovka nagruzkasining ko’lami va jadalligi oshib borishi tufayli faqat o’ta sog’lom sportchilar trenirovka mashg’ulotlarida qatnashishlari lozim.
Shu bilan birga zamonaviy tekshirish metodlarining mukammal bo’lmaganligi tufayli vrach kasalliklarning yashirin holda kechish alomatlarini aniqlay olmasligi mumkin. Sportchilar o’zinn yomon his qnlishiga e’tibor bermasligi va, aksincha, dissimulyatsiya ham bunday vaziyatlarnnng sodir bo’lishiga sababdir. Trener va fizkultura o’qituvchilari sportchilar orasida tegishli tushuntirish ishlarini (dissimulyatsiyaning zarari va o’zo’zini, ya’ki sog’lig’ini kuzatishda sub’ektiv alomatlarni, o’zini qanday his qilishi, uyqu, ishtaha, ish qobiliyatini to’g’ri baholashlari haqida) olib borishlari lozpi.
Trenirovka noto’g’ri tashkil qilinganda kasallikni yuzaga keltiruvchi sabablarnppg soni ko’p bo’ladi. Trener va sportchilarning noto’g’ri xattixarakat qilmasliklari, aynnqsa muhim. Bular vrach tavsiyalariga, belgilangan trenirovka, dam olish va ovqatlanish rejimiga rioya qilnsh demakdir. Sportchilar salomatligining yomonlashuviga va sport ko’rsatkichlarining pasayishiga, organizmga smon ta’sir qiladigan xar xnl nohush asoratlar (apnkqsa spirtli ichimliklarni iste’mol qilish, chekish, dopinglarni qo’llanish)ga olib keladi.
Sportda musobaqalardan oldin yoki musobakalar paptida ish qobiliyatini va sport natijalarishg sun’iy ravnshdz oshirish sifatida farmakologik moddalarni kabul qilish d o p i n g deb ataladi. Bundan preparatlar yangi energiya hosil bo’lishini ta’minlamaydn, fakatgina charchash sezgisinn vaqtincha yo’qotadi, organizmning o’z normasida ortiqcha ishlashga majbur etadi. Stimullovchi ta’siri qisqa muddatli bo’ladi, undai keyin kayfiyat va ish qobiliyati yomonlashadi. Bu vositalardan muntazam foydalanish nerv sistemasining kuchli charchashiga va umumiy toliqishga olib kelishi mu.mkin. Sportda dopinglar deb ataluvchi sun’iy qo’zg’atadigan kuchli ta’sir qiluvchi vositalar iroda kuchinn susaytiradi. Ularni qabul qilish ma’navny etik nuqtai nazardan ham to’g’ri kelmaydi. Sovet sportida dopinglarni qo’llanish taqiqlangan.
Xalkaro Olimpiya Komitetining sessiyasida (Moskva, 1962) sportchilar doping qabul qiluvchi sportsmenlarga qarshi qat’iy choralar ko’rilishiga qaror qilishgan. Burjuaziya sportida, ayniqsa, professional sportida xali xam dopinglar qo’llanilyapti va bular ko’pipcha fojialarga olib keladi.
Hozir sport turlari bo’yicha xalqaro dopingga qarshi komissiyalar tuzilgan, bular doping gruppasiga kiradigan moddalar ro’yxatini aniqlaydi. Bu ro’yxat har yili tasdiqlanadi.
Alkogol narkotik zahar bo’lib, u eng avvalo markaziy nerv sistemasiga ta’sir qiladi, natijada o’ta qo’zg’alish paydo bo’lib, tormozlanish protsessining buzilishiga olib keladi. Ichkilikni oz bo’lsada ichish yurlkto.mnr sistemasiga yomon ta’sir ko’rsatadi, ya’ni ateroskleroz va gipertoniya kasalliklarining kelib chikishida ma’lum rol o’ynaydi. Uzoq vaqt ichkilik ich::b yurish jngarning yog’ bosnshiga, buyrak, me’da, ichak funktsiyasining buzilishiga olpb keladi va nafas organlariga salbiy ta’sir kiladn. Spirtli ichinliklarni ishtahani ochish, kayfiyatni ko’tarish maqsadida muntazam ravishda ichish organizmning alkogol bilan surunkalp zaharlanishining bir turidir. Ichkilik ta’sirida ish qobiliyati pasayadi. Unn nchganda jnsmoniy ishning vaqtincha engillashgandek bo’lishi, ishning og’irligini normal sezpsh unn anglash yo’qolishi natijasida bo’ladi.
Alkogol ta’sirida muskul ish qobiliyatining pasayishi allaqachon tajriba o’tkazish orqali isbotlangan, buni amaliyot ham tasdiqlaydi. Masalan, tog’da yurishdan oldin pivo ichish ish samarasini sezilarli darajada pasaytyradi. Shtangachi sport masteriga 50 g alkogol ichirib kuzatilganda sport natijasi 18—25 protsent pasayishi aniqlangan. Basketbolchilar 36 g ichkilik ichganda to’pni halqaga tashlash aniqligi keskin kamayadi. Natijalarning yomonlashuviga sabab — diqqatning susayishi, mo’ljalga olish va harakat koorDinatsiyasining buzilishidir.
Tamaki tutuni tarkibidagi nikotin ham narkotik modda bo’lib, avvalo nerv sistemasiga yomon ta’sir qiladi (oldin uni qo’zg’atib, tetiklik paydo qilgandek bo’ladi, keyin esa susaytiruvchi ta’sir tsiladi). Nikotinning ta’sirida xotira va e’tibor yomonlashadi, aqliy ish qobiliyati pasayadi. U qon tomirlarni, shu jumladan, mnya qon tomirlarini toraytiradi, bu esa uning oziqlanishini qiyinlashtiradn va bosh og’rig’nni, aylanishini keltirib chiqaradi hamda bosh og’irlashib ketgandek his paydo bo’ladi. Chekish gipertoniya va kon aylanish organlarn sistemasishshg boshqa kasalliklarini keltirib chitsaradi. Nikotpp halqum, traxeya, bronxlar, qizilo’ngach va me’daning shilliq pardalariga ta’sir ko’rsatadi va yuqori nafas yo’llari katarp, surunkali bronxitlarni, me’da pa ichak katarlarini keltirib chiqaradi, Upka raki chekuvchilarda chekmaydiganlarga qaraganda 10 marta ko’p, me’da va o’n ikki barmoqli ichak yarasi — 12 marta ko’p uchraydi. Kashandalarda me’da shirasining kislotaliligi oshadp va jig’ildon qaynaydi, ishtaha yo’qoladi. Ayniqsa, naxorga ovqatdan oldin yoki keyin chekish zararlidir.
Kashandalar faqatgina o’zlariga zarar keltiribgina qolmasdan, balki atrofdagilarga ham havoga tamaki tutuni chiqarib zarar keltiradilar. Shunnng uchun jamoat joylarida va umumiy yashash joylarida chekmaslik kerak.
Chekish sport igl qobiliyatiga yomon ta’sir ko’rsatadi. Bu xaqda chet el praktikasi ham tasdiklaydi. Masalan, kuzatishlarga ko’ra, suzish musobaqalari sovrindorlari ichida chekuvchilarga nisbatan chekmaydiganlar 4 marta ko’p; oxirgi o’rinni olganlar ichida esa chekuvchilar chekmandiganlarga nisbatan 2 marta ko’p. Shiddatli trsnirovka katta aqlip ish bilan birgalikda o’tkazilishi markaziy nerv sistemasining funktsional kasalliklarini (har xil nevrozlar)ning rivojlznishiga olib kelishi mumkin. Bunday holatlar ko’pincha imtiqon sessiyasi davrida trenirovkalarda qatnashgan sportchi studentlar orasida kuzatiladi.
Fizkultura va sport mashg’ulotlarida haddan ortiq nagruzkalar qo’llanish asosiy sabablardan bnri hisoblanadi. Haddan ortiq jismoniy nagruzkalar deb, shug’ullanuvchilarning fg’^tnktsional imkoniyatlari tanlangan jismoniy mashqlarga mos tushmaganligiga aytiladi. Haddan ortiq jismoniy nagruzka sportchi organizmiga jiddiy zarar etkazishi mumkin.
Trenirovkaning muvaffaqiyatli o’tishi uchun uni shug’ullanuvchilarning shaxsiy xususiyatlariga qarab' tuzish, ularning kasb turlari va yashash sharoitlariga, trenirovkann gpgisna qoidalariga to’la rioya qiladigan joylarda o’tkazishga, belgilangan yats;ash va ovqatlanish rejiipga amal qilishga bog’liqdir.
Sportchilar kasallanishda sport jihozlari va nnshootlarining gigiena va sanitariya holatidagn kamchiliklari ham sabab bo’lishi mumkin.
Sportchilarshshg kasallanish sabablarpni analiz kilish bilan birga sport faoliyatida uchraydigan to’satdan o’lim holatlarnnikg sabablarnnn ham aniklash zarur. Bunday fojiali hollarning oldini olish uchun vrach, trensr va sportchilar bunday o’lim sabablarini bilnshlari lozim.
Sportda to’satdan ulish sabablari uchta gruppaga ajratiladi (A. G. Dembo). Sabablarning birinchi gruppasnga sportchn kasallanpshini o’z vaqtida annqlanmaganligi yoki kasallanishga etarli e’tibor berilmaganligi, kasal holda (gripp, angina va hokazo) katta va shiddatli sport nagruzkalarni o’zlashtirish, vrach ta’qiq qyalishiga karaman musobaqalarda sportchilarning qatnashlari kiritiladi. Iokl 34 to’satdan o’lgan sportchilar o’rtasida 7 sportchilarning hayot davomnda aiiqlanmagai yurak poroklari o’lgandan keyin aniqlakganligini isbotlagan. G. P. Shultsev ma’lumotlariga ko’ra, to’satdan o’lishning 13 protsent sababini kardioskleroz (yurakda chandiq to’kimalarining rivojlanishi) tashkil etadi. Miya qon tomirlarida erta boshlangan aterosklerozning rivojlanishn sportchnlarning miokard infarktidan to’satdan o’lishiga sabab bo’ladi.
Ikkinchi gruppa sabablari asosan noratsional, shnddatli (sportchi imkonnyatlariga munosib bo’lmagan holda) sport nagruzkalarini o’zlashtirilishidir. Tashqi muxit xarorati va namligi .oqori bo’lganda sportchi och holda nikotin, alkogol bil in zaxarlanishi va dopinglar qo’llannlishi bilan birgalikda katta jismoniy nagruzkalarni o’zlashtirish ham sportchilarning to’satdan o’limiga olib keladi.
Uchinchi gruppa sabablarini travmalar tashkil etadi. Bosh, yurak, korin soxasi, umurtka pog’onasi shikastlanishi xavflidir. Bosh va yurak igikastlanishi natijasida miyaga va yurakka qon quyilishi tufayli o’lim sodir bo’ladi. Qorin zararlanishida ichki organlar yorilib ketishi tufayli shokdan eki ichki qon oqishdan sportchi halok bo’lishi mumkin.