Г>ул китаптл К. лракллнакстаппып кубла ранонллрыпда жасай- тугын клракалпаклардын этннкалык составы, сол гсрригориядагы

6. ИДИОМАЛЫҚ ҲӘМ ФРЛЗЕ0ЛО1 и я л ы қ с ө з
ДИЗЬЕКЛЕРИ.
Қубла диалект лексикасыпда же|)гнликли отырыклы 
ўәкиллер тнлпнде төмендегидей ндиомалық ҳәм фра- 
зеологиялық дизбеклер ушырасады:
Айағына шеқгэл
у/зыў-жолына бөгет болыў, кесент 
кслтириў мәнисимде: 
Сен мениқ айагы на шецгэл
урасац.
Айлантыра бериў-бчр
нәрсени өзине қаратыў: 
Айлантырып бара берэсэц.
Атасындай адам-з
кеси менен жаслы адам, жасы 
улкен: 
Мен атацдай адамман
/Шым/.
Әжэп болур-макул
болады, нстиц болыўы ҳаққып- 
да мақуллаушы жуўап бериў: 
Әжэп болур Оийди
/Аққ/
7 - 5 8
07
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Әий.)м билиў-б
урыииан, көп ўақыттан берли билпў: 
Оййам. билиити
/Лкк/.
Паққыға жибериў-
дем алыўға, курортка, санаторп- 
йга барыў: 
Пажамызды баққыга жибэрган. екзн
(Досб).
Пеши итнаштай болыў-
куўраў, жыГфылыў. әжнм 
тартыў; 
1>ети шанаштай болып жыйрылып қапты
ю
. . . (11-хан).
Г.т бар-
бнр иәрсенип жөнин билиў, сол ҳакқында 
гүмаиланыў; 
Мунда бир гэп бар.
Гунайы бар-
жазығы бар, қылмыслы мәнисинде: 
Ҳ эй,
балам, мунық гунайы бар деди
(Акк).
Цушшы т и л я и -ҳ э
ш кимге аўыр сөзайтпайтуғын, 
туўры, сөзи мәнили адам; 
Қәдирғо душшы т иллэди
(Майем).
Етигинэ қараў-
төмен қарап үндемей отырыў: 
Ипшгинэ қарап уотырды.
ўКазып қалыў-ҳеш
кандай кылмыслы нси болмаса 
да, гүналы, жазыклы болыў, биреўдин кеўлине унамаў; 
С оргайнаган. . . сөйлэймэн деп жазып қалыпсақ.
Ж аманнан жартыгасық-ө
зи жаман адамнан жар- 
ты пай аўысса да болады деп канаатланыў; 
Йенди
ж аманнан жартыгасық дегэндэй
(Н-хан).
Ж и к ашыў-
бир нәрсенин шегарасын, төркинин, тәғ- 
дирин билиу: 
Усындай саўал сорағанында бир нэрсе-
ниқ жигин ашады
(Н-хан).
Ж үрэгиниқ қурты
бл/>-ҳүжданлы, ар-мамысльг адам; 
Сэл жүрэгиндэ қурты бар адам кс.лэ берди
(Ҳәм).
Ж ы ғы лғаны н
ке/л/ў-белгили рәсмий адамнын хыз- 
мет орнынан алыныўына байланыслы айтылады; 
Ни-
колайдық ж ығылғанын бизлэр көрип келдик.
Ж ыр табыў-себеп,
сылтаў табыў, өсек айтыў: 
Ж ы р таўуп
. . .
Зақым йет иў-
кесент, 
зыян келтириў: 
Ақтық-
ларыма зақым йетэди деди.
Ийгэ тартар —
нске асып, ҳәжетке жарарлык: 
Ийгэ
тартары иызды алып берди дэ отыроы.
Йаман билгир—
көп билетуғын: 
О йаман билгир..
Йийдэни қақма.
— ишиндегн бар сырды айтып қой- 
ма деген мәниде: 
Йийдэни қақма.
Кэн бир энақтырмаў
— көп ўакытка дейин жарат- 
паў, мақул көрмеў:... 
Нэн бир жақтырмаймыз.
Кеминэ жибэруў
белгили мөлшердеп, ўақыттан
98
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ярттырмай, кеГшине, кёммне есаплаў: 
М ацлайы қара
Сшзди кеминэ жибэрипти
(Н.-хан).
Кэўиниқдэги богай—т
ойыпа алған, максет еткен 
испн болғай деп гилек билдириў: 
Кэўиницдэги богай,
тилиндэги бомагай.
Кеўлиндэ кири йоқ
—ҳеш кимге душпанлык, кас- 
лық пнкпри жок, жолы дүзиў адам: 
Кеўлинде кири
йоқ, йяқшы бала
(Кыран).
Көзи илмэў —
көзи көрмей калыў; 
Квзим вмириндэ
илмэйди.
(11,-хан). Шымбай говорында бул дизбек 
»көзү саилаксыз" (көзү санлақсыз 
боп қалған) ,Я| 
деп айтылады.
Көзү қыймаў
—бир отырған отырықлы қонысым. бел- 
гилн мәкэнын таслап кетнўге батылы бармаў: 
Кыйақ
- 
ты квзи қыймады.
Квзи ҳа й а т
—өзинин көзн тири, еле өмир сүрнўде.
Квзи ҳәк и сли —квзи
аўырыў: 
Ҳайалды ц көзи ҳэли
ҳәкнсли (Акк).
Көцли ж ай
—кеўнли шад, кургын, ўакыты хош: 
Аймурат аўгуннуц болду көцли жай
(Сыдық шайыр- 
дан).
К \й и жетмэў — ҳ
алы жетпеў, шамасы колмеў: 
М с
- 
ниц кҳйим жетмей жүрипти.
Күл твккэн йемэс
—белгилн бпр коныста тураклы 
отырмаў: 
}Кети жерден квшип. жети жергэ күл т вк
- 
кэн йемэс.
КаЪыц ж игит—
сын-сымбаты келпскоп, карыўлы 
жигнт: 
Ири қайыц жигит дейди...
(Акк.). Пул диз- 
бек әдебнй тилде де колланылады (ККРС, ,'(58).
Калы кврме
—бир нэрсенп көргепде ацсыз болма де- 
ген мәниде айтылады. Нул днзбек эдебнй шығарма- 
ларда да ушырасады: 
Кэдиржин,
“швпти кврсец қа~
лы кврмеи деген халықтыц нақылы бар...
(А. Неким- 
бетов, “Гүресп, 21-бет).
Қарап болыў —
жок болыў, өлиў: 
\)лийдиц заман
- 
ларында қарап болган шыгар...
(Карамазлы аўылы)
Қарта сындырыў
—ортасыман бөлпў, шорта сынды- 
рыў; 
Туйагынан қарша сындырыппш
(Бнр. орайы.).