Грамматик маънонинг янгича талқини

Маъновий омил деганда қуйидагилар тушунилади:

1. сўзларнинг луғавий маънолари;

   
   

2. сўзларнинг категориал, яъни сўз туркумларига хос маънолари.

   
   

Сўз бирикмаларининг лисоний синтактик қолипларини аниқлашда маъновий омилнинг иккинчи жиҳати, яъни сўз туркумларига хос маънолари муҳимдир. Бу мустақил сўз туркумлари доирасида предметлик, белги, миқдор, ҳаракат, ҳолат, тасвирийлик, таъсирчанлик, ишоравийлик каби туркумий маъноларни қамраб олади. Чунончи, диванда ётмоқ, сўрида ўтирмоқ сўз бирикмаларида диван, сўри сўзлари жой номини атаб келади, айни пайтда бу сўзларда предметлик маъноси ҳам бор; ётмоқ, ўтирмоқ сўзларида эса феълнинг ўтимсизлик (ҳолат) маъноси мавжуд. Бу ҳолат сўз бирикмаларида маъновий омил сифатида баҳоланади.

Шаклий омил деганда сўзларни синтактик алоқага киритиш учун хизмат қиладиган, синтактик категориялар сифатида танилган қаторлар (келишик, эгалик, нисбат, сифатдош, равишдош)нинг грамматик шакллари тушунилади. Сўз бирикмаларида синтактик алоқа иккиёқлама эканлиги тилшунос олима С.Назарованинг илмий тадқиқотида исботлаб берилган¹. Шунга кўра, яъни [СБ]=[ТБ] ↔ [ҲБ] эканлигига кўра шаклий омиллар «тобега хослар» ва «ҳокимга хослар»га ажратилади. Гап доирасида келишик, сифатдош, равишдошлар «тобе»га хос, эгалик, нисбат, шахс-сон кўрсаткичлари «ҳоким»га хосдир. Чунончи, укамнинг китоби, ўқиган бола, завқланиб гапириш…

Шаклий омил сўз бирикмалари таркибидаги сўзларнинг ўзаро бирикмаларини синтактик муносабат ҳосил қилувчи қўшимчалар, ёрдамчи сўзлар сўзнинг муайян туркумга мансублиги асосида таъминлайди. Демак, шаклий омил маъновий омил билан муштараклик ҳосил қилади.

Жойлашув омили деганда сўз бирикмалари таркибидаги сўзларнинг эркин жойлашуви ҳамда жипслашув ҳолатидаги жойлашувини назарда тутамиз. Туркий тилларда тобе бўлак ва ҳоким бўлакнинг меъёрий тартиби қатъий бўлиб, тобе бўлак олдинда ҳоким бўлак кейинда келади. эркин жойлашувда тобе ва ҳоким бўлакларни бир-биридан «узиш», ажратиш, улар орасига бошқа бўлакларни киритиш имконияти мавжуд бўлади. Масалан, шаҳримизнинг кўчалари – шаҳримизнинг обод ва кўркам кўчалари; китобни ўқимоқ – китобни берилиб ўқимоқ. Эркин жойлашувда сўз бирикмасининг таркиби нафақат бир-биридан «узилиши», балки тескари жойлаштирилиши ҳам мумкин. Чунончи, менинг юртим – юртим менинг;

Эй муқаддас гул диёрим, гулшаним, жоним менинг,

Мен сенинг бағрингда ўсдим, йўқдир армоним менинг (Уйғун).

Жипслашув деганда тобе бўлак ҳамда ҳоким бўлакни бир-биридан «узиш» мумкин эмаслиги назарда тутилади. Олтин балдоқ, «Диёнат» романи, катта танаффуз, бешта ишчи каби сўз бирикмаларида жойлашув омили жипслашув кўринишда мавжуд. Демак, ҳар қандай сўз бирикмаси сўзда мавжуд имкониятларнинг воқеланиш шакли, яъни маъновий + шаклий + жойлашув омилларининг ўзаро мувофиқлашуви натижаси ҳамдир.

Юқорида санаб ўтилган бирикиш омиллари ўзаро тенг ҳуқуққа эга, бироқ улар бир вақтнинг ўзида баравар юзага чиқа олмайди. Негаки, сўзларнинг бирикишини белгиловчи етакчи омил бошқаларининг тўла воқеланишига йўл қўймайди. Аммо ҳеч вақт бирорта омил нолга ҳам тенг бўлмайди.

Нутқий босқичда сўз бирикмаси таркибидаги сўзларнинг ўзаро бирикиш усуллари сифатида бошқарув, мослашув, битишув ҳам ажратилади. Булар, асосан, нутқимизда ишлатиладиган сон-саноқсиз сўз бирикмаларининг зоҳирий жиҳатларини кузатиш асосида юзага келган десак, хато қилмаймиз. Бошқарув, мослашув, битишув усуллари билан танишамиз.