Грамматик маънонинг янгича талқини

Адабиётлар:

1. Академграмматика. II қисм. Т., «Фан», 1966.

   
   

2. Менглиев Б. Ўзбек тилининг стурктур синтаксиси. Қарши, «Насаф», 2003.

   
   

3. Назарова С. Бирикмаларда сўзларнинг эркин боғланиш омиллари. АКД, Т., 1997.

   
   

4. Неъматов Ҳ. ва б. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари. Т., «Университет», 1999.

   
   

5. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Синтаксис. Т., «Ўрта ва олий мактаб», 1961.

   
   

Формал-функционал ёндашувда грамматика. Морфология ва синтаксис муносабати.

Грамматика деганда тор маънода морфология ва синтаксис, кенг маънода эса тилнинг барча қурилиш сатҳлари тушунилади. Тил сатҳлари деганда фонетика ва фонология, лексика ва семасиология, фразеология, морфология, синтаксис ва стилистика англашилади. Морфология ва синтаксис бир-бирини тақозо этувчи сатҳлар саналади. Лисоний бирликларга систем (зотий) ёндашув морфология ва синтаксиснинг диалектик бирлиги ҳақида ҳукм чиқариш имконини берди. Морфология ─ грамматиканинг сўзшакл маъноси ҳақидаги соҳаси бўлса, синтаксис грамматиканинг сўзшакл вазифаси ҳақидаги соҳаси саналади. Тилнинг асосий ижтимоий вазифаси алоқа - аралашув, инсонлар орасида фикр алмаштириш воситаси бўлганлиги сабабли , синтаксиснинг ўрганиш манбаи бўлган гапларда тилнинг барча сатҳларининг─фонология ва фонетиканинг, лексика ва семантиканинг, морфемика ва морфологиянинг бирликлари воқеланади, юзага чиқади. Бу бирликлардан ҳар бирини тилшуносликнинг алоҳида-алоҳида бўлимлари ўрганади. Лекин синтаксиснинг ўрганиш манбаи бўлган гапларда барча сатҳ бирликларининг белгилари жилваланади.

Масалан, 1. Китобни укамга олдим.

Китобни укам учун олдим.

2. Салима хафа бўлди.

Салиманинг капалаги учди

каби ҳодисалар синтактик ҳодисалар синтактик синонимия деб талқин этилади. Лекин 1-ҳолатда морфологик бирликларнинг маъно ва вазифадошлиги, 2 - ҳолатда сўз ва ибора маънодошлигини кузатиш мумкин. Бундай морфологик ҳодисаларга синтактик жиҳатдан қаралади ва соф синтактик ҳодисани ўрганиш четда қолади.

Ёки: - й/ ю

-да

лекин / аммо

Лола келди ёки мен кетдим.

шунинг учун

чунки

деб

каби гаплар боғланган қўшма гаплар, эргашган гаплар ва уларнинг кўринишлари сифатида анъанавий тилшунослигимизда ўрганилиб келинмоқда. Агар диққат билан эътибор берсак, бу мисолларда турли хил гаплар (синтактик ҳосилалар) ни эмас, балки турли боғловчи воситалар билан шаклланган морфологик ҳодисаларни ─ боғловчилар парадигмасини кўриш мумкин. Бу ерда ҳам морфологик бирликларнинг синтаксисда "қоришилганини" сезиш мумкин. "Синтаксис бошқа сатҳлар (айниқса, лексика ва морфология) бирликлари тажаллисидан холи бўлгач, беҳад содда ва ҳаммага осон ,тушунарли қолипларнинг ўзаро муносабат чизмалари шаклини олади..."[2,29-30;]. Жумладан, [WРm] синтактик қолипи ҳам худди шундай келтириб чиқарилган. Бунинг учун нутқдаги оддий бир гапга мурожаат қиламиз: (Бу кунда) Латофатнинг мурғаккина қалбига шундай ногаҳоний севги оташ ташлади. Бу нутқ ҳосиласида барча тил сатҳларининг бирликлари ўз ифодасини топган. Бу гапнинг синтактик қурилишини аниқлаш учун, нутқдаги гапнинг носинтактик категориялар кўринишларини бирма-бир олиб ташлаймиз:

1. Интонацион тугалланганлик. Юқоридаги гап интонацион тугалликка эга. Агар биз шу гапга бошқача бир тус берсак, у интонацион жиҳатдан тугал бўлмаслиги ҳам мумкин, яъни "Бу кунда Латофатнинг мурғаккина қалбига шундай ногаҳоний севги оташ ташлади ва унинг кўзи олдида борлиқ ўзгача либос кийди". Гапнинг биринчи қисми оҳанг жиҳатдан тугалланмаган. Бундай хусусиятлар нутқдаги гаплар учун характерли ҳолат саналади. Аммо гапнинг қолипига аҳамиятсиздир, чунки гапларни оҳанг жиҳатдан ўрганиш фонетика, фонетик таҳлилнинг объектидир.

2. Гапнинг ифода мақсадига кўра турлари. Юқоридаги нутқий ҳосила ҳам сўроқ, ҳам буйруқ, ҳам ҳис - ҳаяжон гап бўлиб шаклланиши мумкин. Аммо гапнинг ифода мақсадига кўра турлари гап семантикасида ўрганилиши лозимлиги учун, шунингдек, бундай хусусиятлар гапнинг энг кичик қолипига дахлдор бўлмаганлиги туфайли бу носинтактик ҳодисадан ҳам воз кечамиз.

3. Модал маъноларига кўра турлари. Нутқда гап турли модал (гумон, тахмин, ишонч, қатъийлик...) маъноларида бўлиши мумкин. Жумладан, юқорида берган гапимизни қуйидаги шаклда қўлласак: