|
Бошқарув. Бунда синтактик алоқага киришаётган муайян сўз бошқа шундай бир сўзнинг маълум шаклга киришини талаб этади. Бошқарувда ҳоким бўлакнинг талабига кўра тобе бўлак тушум, жўналиш, ўрин-пайт, чиқиш келишиги шаклларини қабул қилади ёки сўз кўмакчилар билан бирга келади. Баъзан тобе бўлакнинг таркибида ҳам грамматик шакл (келишик қўшимчаси), ҳам кўмакчи қўлланилади. Шу хусусиятига қараб, бошқарув ҳодисасини уч турга ажратиш мумкин:
келишикли бошқарув: онани ардоқлаш, шаҳардан кетиш;
кўмакчили бошқарув: кун бўйи ишлаш, адолат учун кураш;
келишикли-кўмакчили бошқарув: уйга томон юриш, отдан кўра баландроқ.
Тобе бўлакнинг қандай шаклда бўлиши ҳоким бўлакнинг лексик-синтактик хусусиятига боғлиқ. Айни пайтда ҳоким бўлакнинг танланиши ҳам тобе бўлакнинг шаклига, семантикасига боғлиқдир.
Мослашув. Бундай боғланишда икки ёки ундан ортиқ сўз ёки тобе ҳамда ҳоким бўлаклар бир-бири билан грамматик-семантик жиҳатдан мувофиқлашади, бир-бирига мослашади. Бунда бирор белги, ҳаракат, хусусият, нарса-буюм қайси предметга оидлиги, алоқадорлиги кўрсатилади. Чунончи, гулнинг ҳиди, мотор қизиши, ўз боласи; каби.
Битишув. Бу усулдаги боғланишда тобе бўлак ҳамда ҳоким бўлак ҳеч қандай формал белгиларсиз муносабатга киришади. Битишувда ҳоким бўлакнинг шакли ўзгарса-да, тобе бўлак ўз формасини ўзгартирмайди. Бундай сўз бирикмаларида тобе ҳамда ҳоким бўлаклар одатдаги тартиб (жипслашув) ва интонация билан характерланади: мовий осмон, чиройли саҳна, оромбахш ҳаво, доно чол. Битишувли бирикмаларда ҳоким бўлак, одатда, от сўз туркумига ёки феълга мансуб бўлади. Ҳоким бўлак от билан ифодаланса, атрибутив бирикма ҳосил бўлади: чиройли қомат, узун соч, ёруғ хона каби. Ҳоким бўлак феъл бўлганда, релятив (ҳолли) бирикма юзага келади: югуриб чиқмоқ, секин гапирмоқ, тез чарчамоқ …
Сўз бирикмалари таркибидаги тобе бўлак ҳамда ҳоким бўлакнинг бирикиш усуллари турли тилларда турлича кўринишларга эга бўлади, яьни улар бир-бирига кўпинча мос келавермайди. Чунончи, туркий тилларда [сифат + от], [олмош + от], [сон + от], [сифатдош + от] бирикувлари битишув муносабатини билдирса, худди шу бирикувлар рус тилида мослашувни ифодалайди. Қиёсланг: катта бино, бешта дафтар, бу одам, ўқиётган бола; большой дом, вторая книга, пятый курс, читающий человек.
Юқоридаги фикрлардан шундай хулоса чиқариш мумкин: сўз бирикмалари синтаксисга алоқадор бўлиб, нутқ жараёнида сўзларни ўзаро тобе-ҳокимлик алоқаларига киритиб, атов бирликлари ҳосил қилиш йўлларидир. Лисоний синтактик қолипларда худди мана шу нарса ўз аксини топади. Шунга кўра, ўзбек тили учун сўз бирикмалари чексиз турларининг умумий қолипи [Т-Ҳ], яъни [тобе + ҳоким] сифатида берилади. Демак, [Т-Ҳ] қолипи ўзбек нутқида қўлланила оладиган миллиард-миллиард муайян сўз бирикмаларининг олий, энг юқори даражадаги умумий қолипидир. Аввал эслатиб ўтганимиздек, ўзбек тилида сўз бирикмаларининг 18 та устивор қолипи олима С.Назарова томонидан аниқланган. Уларнинг баъзилари билан танишамиз.
[И ~ И эқ.к.қ] = СБ, яьни [«қаратувчи - қаралмиш»] қолипи. У [Исм қаратқич келишиги ~ Исм эгалик қўшимчаси = Сўз бирикмаси] тарзида ўқилади. Ушбу қолипнинг [И қ.к] таркибий қисмини олиб кўрайлик. Бу таркибий қисм исм сўзлар туркумига мансуб бўлиши зарур (яъни бошқа келишикларга ёки тусланиш шаклларига мансуб эмас), шунингдек, умумий қолипнинг [И э.қ] билан ифодаланган қисмига тобеланиб келиши, унинг билан биргаликда лисоний «қаратувчи-қаралмиш» муносабатларига эга бўлиши зарур. [И қ.к ~ И э.қ] қолипи юз минглаб сўз бирикмаларида такрорланиб турадиган, моддийликдан ажратиб олинган умумийликдир. Китобнинг варағи, гулнинг ифори, қизнинг овози, менинг фикрим, шеърият сеҳри, сизнинг туҳфангиз, машинанинг ғилдираги, инсониятнинг истаги каби сон-саноқсиз сўз бирикмалари юқоридаги қолипнинг ҳосилаларидир.
Помир тоғи, гўшт дўкони, Бухоро шаҳри, Тошкент вилояти каби бирикувлар [О б.к ~ О э.қ.] = СБ, яьни [от бош келишик ~ от эгалик қ.] қолипининг ҳосилалари ҳисобланади. Эслатиб ўтиш зарурки, юқоридагилар умумий қолиплар бўлиб, уларнинг ҳар бири ўз ички хусусий қолипларига ҳам эгадир.
Do'stlaringiz bilan baham: |
