Грамматик маънонинг янгича талқини

(Бу кунда) Латофатнинг мурғаккина қалбига шундай ногаҳоний севги оташ ташлаганга ўхшайди. Бу гапда энди гумон маъноси ўз ифодасини топган. Бу ҳодиса ҳам гапнинг синтактик қурилиши учун аҳамиятсиз бўлганлиги ва тилнинг модаллик категориясида ўрганилиши лозимлиги туфайли тажалли сифатида гапдан четлаштирамиз. Қисқаси, шунга ўхшаш носинтактик ҳодисаларни гапдан четлаштиргандан сўнг гапнинг бўлаклари қолди. Машҳур француз тилшуноси Л.Тенъер грамматикасига (гап бўлакларининг гап ичидаги мавқеи, даражаланиши) асосланган ҳолда гапдаги марказий бўлакни аниқлашга киришамиз. Бу гапнинг энг кичик қолипини аниқлашдаги иккинчи таянган босқичимиз бўлади “(Бу кунда) Латофатнинг мургаккина қалбига шундай ногаҳоний севги оташ ташлади” гапини бўлаклардан бирма- бир холи қилгач, фикрни ифодалай оладиган марказий бўлак ─ кесим вазифасидаги сўз форма ("ташлади") қолади ва қуйидаги чизмани ҳосил қилиш мумкин:

БУ КУНДА ЛАТОФАТНИНГ МУРҒАККИНА ҚАЛБИГА ШУНДАЙ НОГАҲОНИЙ СЕВГИ ОТАШ ТАШЛАДИ.

Чизмада кўриб турганимиздек, босқичма-босқич тобе бўлаклар аниқланилди. Бу сўз, сўз бирликлари аташ, номлаш хусусиятини ифодалайди. Фикр ифодалаш эса "Оташ ташлади" фраземасида мужассамлашган. "Оташ ташлади" бирикмасининг кенгайиши асосида юқоридаги гап ҳосил қилинган. Бу сўз шакл икки қисмдан иборат: оташ ташла ─ луғавий маъно ифодаловчи қисм, -ди ─ кесимлик кўрсатгичлари қисми, яъни бу [WРm] га тенгдир.

Юқорида биз нутқий воқеланишдан умумийликка қараб интилдик ва умумий ҳосилани вужудга келтирдик. Бу чизма, қолип юз минглаб гапларда воқеланади, рўёбга чиқади. Яъни зотий моҳият нутқда ранг-баранг кўринишларда намоён бўлади. Бу ўринда шуни таъкидлаш керакки, биз юқоридаги мисолимиз билан, дастлаб, хусусийликлардан умумийлик келтириб чиқардик ва бу умумийлик яна пастга қараб турли хусусиятларини намойиш этади. Бундан морфология ва синтаксиснинг бош мақсади келиб чиқади. "...хусусийликларни маълум тамойиллар асосида умумийликларга бирлаштириш ва, аксинча, муайян умумийликнинг бевосита кузатишда турлича намоён бўлиш имкониятларини очиб беришга, бошқача айтганда, индуктив усулга таянган ҳолда хусусийликлардан умумийликларга ўтиш, умумийликлар ўртасидаги ўзаро муносабатни очиш ─ назарий морфологиянинг бош мақсади саналади" [3,8;]. Ўзбек тили назарий морфологиясининг асосий тамойиллари, вазифалари қуйидагилардан иборат:

1. Тил - нутқ зидланиши асосида умумийлик - хусусийлик, имконият - воқелик диалектик муносабатининг морфологик сатҳда намоён бўлишини кўрсатиб бериш.

2. Морфология морфологик бирликлар муносабатига таянади.

3. Тил бирликлари ўртасидаги уч хил муносабат тадқиқот марказида бўлади: қаторланиш (синтагматик) ─ гуруҳланиш (парадигматик) ─ поғонавийлик (иерархик). Қаторланиш ─ тил бирликларининг кетма-кет жойлашуви. Гуруҳланиш муносабати маълум бирлаштирувчи белги асосида муайян синфга бирлаштирувчи бирликлар ўртасидаги муносабат саналиб, у " фаҳмий боғлаш" орқали ҳосил қилинади. Поғонавийлик кичик бирликларнинг ўзидан каттароқ бирликлар таркибига кириш муносабати. Бу муносабат бутун ва бўлак алоқасини намоён этади. Масалан, морфема аффиксал морфема билан сўз морфемалардан ташкил топади, морфема сўзшакл таркибида реал воқеланади.

4. Морфологик бирликларнинг бирлаштирувчи ва фарқловчи белгилари уларни маълум парадигма таркибида зидлаш асосида аниқланади. Шунинг учун ҳам ҳар қандай грамматик парадигма заминида зидланиш ётади. Тилшуносликнинг вазифаси ана шу зидланиш белгиларини очишдан иборат. Бу зидланишлар нутқий конкрет маънолар асосида эмас, балки грамматик (морфологик) шаклнинг умумлисоний маъноси асосида қурилади. Умум- лисоний маънолар эса ўзаро мутаносиб грамматик шаклларнинг алоқадорлиги асосида очилади. Чунончи, бирлик сон билан кўплик сон шаклларининг нутқий маъноларини қиёсласак:

Бирлик сон Кўплик сон

китоб китоблар

1 та китоб

кўп китоб

10 та китоб

бу ер бу ерлар

Икки сон шакл маъноларини қиёслаб ҳукм чиқара оламизки, бирлик сон аниқ миқдорни ҳам, ноаниқ миқдор (кўп китоб)ни ҳам, бирликни ҳам, аниқ ва ноаниқ кўпликни ҳам ифодалай олади. Кўплик сон эса ҳамиша ноаниқ кўпликни ифодалайди. Мана шу ноаниқ кўпликни ифодалаш кўплик соннинг умумий маъноси, бирликни ҳам, кўпликни ҳам, аниқликни ҳам, ноаниқликни ҳам ифодалай олиш эса бирлик соннинг умумий маъносидир.

Морфологик парадигмаларда шакллар мана шундай умумий маънолар асосида зидланади. Мана шундай умумий морфологик (грамматик) маъноларни очиш ва парадигма аъзоларининг зидланиш белгиларини тавсифлаш бугунги ўзбек тили назарий морфологиясининг тадқиқ манбаидир. Бу ишга ўзбек тилшунослиги асримиз бошида киришди ва унинг ривожи бевосита иқтидорли ёшларнинг келажакдаги фаолиятлари билан боғлиқдир.

Морфологик шаклнинг мана шу усулда очилган умумий маъноси бу форманинг қўлланилишида синтаксисда воқеланади. Шунинг учун морфологик шакл умумий маъноси имконият сифатида унда яширинган бўлади. Нутқда эса у рўёбга чиқади ва морфология ва синтаксиснинг узвий алоқадорлиги, бир-биридан ажралмаслиги таъминланади.

Морфологик шакл имконият бўлса, синтактик қурилма воқеланишдир. Чунончи, "укамга" сўз шаклини олиб кўрайлик. Бу шаклда

1) луғавий маъно ўзидан кичик, эркак жинсидаги бир ота-онадан бўлган бир авлоддаги қариндош;

2) маълум бир сўз туркуми (от)га мансублик;

3) миқдор жиҳатдан аниқсизлик;

4) қандайдир бошқа сўзга тобе (тўлдирувчи ёки ҳол) мавқеида келиб, ҳаракат ёки бирор нарсанинг унга йўналганлиги;

5) учинчи шахсга алоқадорлик маънолари мужассамланган.

Бу маъноларнинг барчаси "укамга" сўз шаклида ноаниқ ва умумийдир. Бу сўзшакли нутқда бошқа сўзлар билан алоқадорликда воқеланганда юқоридаги маънолар муайянлашади. "Китобни иккинчи укамга олдим", "Бу гапни кенжа укамга айтдим", "Бошимни кўтариб ўртанча укамга қарадим".

Бундан биз яна бир хулосага келамиз: морфологик шакл нафақат синтактик қўлланиши билан, балки луғавий маъно ва луғавий тўлдирилиши билан ҳам узвий боғланган. Бу лексика, морфология ва синтаксиснинг ўзаро узвий алоқадорлиги ва тилнинг яхлитлиги билан табиатан боғлиқдир. Биз тилни, унинг бирликларини турли сатҳларга сунъийлик билан ажратамиз, айрим мақсадларни кўзлаб ажратамиз. Ҳақиқатда эса улар бир бутунликда яшайди, уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Лекин ҳар бир сатҳ учун фақат шу сатҳ учун хос бўлган хусусиятларни аниқлаш мақсадида биз ўрганилаётган сатҳ бирлигини бошқа сатҳлар тажаллисидан, соясидан сунъий равишда озод қилишимиз керак. Масалан: "Аҳмадлар" сўзшаклида “-лар” қўшимчасининг маъноси "китоблар" сўз шаклидаги "-лар" маъносидан фарқ қилади. Бу фарқ, шубҳасизки, якка шахс номи бўлган "Аҳмад" ва бир жинсдаги предметларнинг умумий номи бўлган "китоб" сўзининг луғавий маъноси билан ва морфологик шакл бўлган кўплик соннинг умумий морфологик маъносига алоқадор эмас. Худди шундай "-ни" тушум келишиги қўшимчасини қабул қилган воситасиз тўлдирувчи қуйидаги бирикмаларда ҳар хил маънога эга:

Уйни қурдик.

Уйни буздик.

Уйни безадик.

Уйни кўрдик.

Уйни ўйладик...

Лекин бу ранг-баранглик "-ни" шаклининг умумий морфологик маъносидан эмас, балки унинг қандай сўзлар билан бирикиб келгани билан боғлиқ. Тушум келишигининг умумлисоний маъноси от ёки маьноси торайган сўзни ўтимли феъл билан тобе бўлак (воситасиз тўлдирувчи) мавқеида боғлашдан иборатдир, холос. Шунинг учун грамматика умумий маънолар билан ҳам, нутқда воқеланган хусусий маънолар билан ҳам иш кўрганлиги сабабли, биз бу икки хил маъно устида алоҳида тўхталишимиз лозим.