Грамматик маънонинг янгича талқини

Омонимия. Шаклан бир хил, мазмунан эса турличалик нутқий босқичга хос бўлиб, лисоний бирликларда омонимлик йўқ.

Нутқда баьзан сўзларнинг шакли ҳам, талаффузи ҳам шаклдош бўлиб қолади ва унинг маьноси контекстда ойдинлашади. Чунончи, Топган гул келтирар, топмаган бир боғ пиёз. Яхшидан боғ қолади, ёмондан доғ.

Омоним сўзларда маьно боғлиқлиги бўлмайди, улар шу жиҳатига кўра кўп маьноли сўзлардан фарқланади.

Лексемалар ўзаро мазмун гуруҳларини ҳосил қилади. Лексемаларнинг мазмун гуруҳлари(ЛМГ) семасиологиянинг энг зарур тушунчаларидан бири ҳисобланади. ЛМГ деганда, муайян бирлаштирувчи семаси асосида маълум гуруҳга бирлаштирувчи, айни пайтда фарқловчи семаларига кўра ўзаро фарқланиб, ажралиб турувчи лексемалар тушунилади. Юқорида кўриб ўтилган маънодошлик қаторлари, мазмуний даражаланиш қаторлари ЛМГларнинг бир туридир.

Лексемаларни ЛМГларига бирлаштиришда уларни шундай белгилар асосида умумлаштириш лозимки, бу гуруҳга бирлашувчи лексемалар маълум соҳага, муайян туркумга оид бўлиб, улар орасида ўхшашлик жуда кўп, фарқ эса оз бўлсин. Масалан,

1. қорамол ЛМГ: (сигир, бузоқ, тана, ғунажин, ҳўкиз, буқа, говмиш…);

   
   

2. ўрагичлар ЛМГ: (рўмол, қийиқ, белбоғ, тасма, пешонабанд, гарданбанд, бўйинбоғ, пайтава, камар…).

   
   

ЛМГлар икки қисмдан – асос ва қуршовдан иборат бўлади. ЛМГ асоси, одатда, бир неча (тахминан икки - беш) лексемадан ташкил топади ва доимий барқарорликка эга бўлади. Қуршов эса ўзгарувчандир. Чунончи, «Осмон жисмлари» ЛМГининг маркази (ХY асрдан то ҳозиргача) тўртта лексемадан иборат: [қуёш, ой, юлдуз, сайёра]. Бу лексемаларнинг қуршови ҳар бир давр учун ўзига хос бўлиб, вақт ўтиши билан ўзгариб туриши табиийдир. ХY асрда:

[кун] [гунаш] [офтоб] [шамс]

[қуёш] [меҳр]

[меҳриҳовар]

[шаҳи]

[меҳр ва анвар оламтоб]

[оламсўз] [ҳовар]

Ҳозирги кунга келиб [қуёш] лексемаси қуршовида [кун], [офтоб] сўзлари қолган холос. Қолган учта марказ лексема ва унинг қуршови ҳақида ҳам юқоридаги каби фикрларни айта оламиз.

Умумий бир мавзуга оид бир неча ЛМГларининг ўзаро бирлашуви луғавий маьно тўдалари(ЛМТ) дейилади. Масалан, ўзи бир неча ЛМГларидан иборат бўлган «Уй ҳайвонлари» ЛМТлари, «Қушлар» ЛМТлари шулар жумласидандир.

Адабиётлар:

1. Менглиев Б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Қарши, 2004.

   
   

2. Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. Т., «Ўқитувчи», 1995.

   
   

3. Сафарова Р. Лексик-семантик муносабатнинг турлари. Т., «Ўқитувчи», 1996.