Грамматик маънонинг янгича талқини

Антонимия. Лексемалар орасидаги зидлик муносабати антонимликдир: катта-кичик, оқ-қора, баланд-паст, ёш-қари каби. Антонимик лексемаларнинг асосида борлиқдаги қарама-қарши ҳодисаларнинг инъикоси бўлган ўзаро зид тушунчалар ётади.

Антоним лексемаларда умумий ва бирлаштирувчи семалар ҳам, қарама-қарши семалар ҳам бўлиши лозим. Масалан, [ёз]:[қиш] лексемалари умумий «йил фасли» семасига ва қарама-қарши [қиш] – «йилнинг энг совуқ фасли», [ёз] – «йилнинг энг иссиқ фасли» семаларига эга.

Антонимлар тузилишига кўра қуйидаги турларга бўлинади:

1. ҳар хил ўзакли антонимлар: чиройли-хунук, иссиқ-совуқ, муҳаббат-нафрат;

   
   

2. бир хил ўзакли антонимлар: онгли-онгсиз, ўринли-ноўрин, гулдор-гулсиз, одобли-беодоб.

   
   

Антонимларнинг мантиқий асосини икки кўринишдаги қарама-қаршилик ташкил этади:

а) контраст қарама-қаршилик ва б) комплементар қарама-қаршилик.

Контраст антонимия даражаланувчи лексемалар қаторининг биринчи ва охирги аъзосига тегишли бўлади, яъни икки антоним лексема орасида ҳар хил антоним аъзо белгиларини ўзида мужассамлаштирган боғловчи бўғин мавжуд бўлади. Масалан, ёш~ўсмир~балоғат~ўртаёш~қари; паст~ўрта~баланд; ширин~нордон~аччиқ; қуруқ~нам~ҳўл~шалаббо даража қаторларининг биринчи ва охирги аъзоси антонимлик ҳосил қилади. Демак, лексемаларнинг контраст қарама-қаршилигини уларнинг даражаланиш (градуонимик) қаторидан излаш зарур.

Комплементар антонимияда қарама-қаршилик учинчи оралиқ бўғинсиз бўлади: осон-қийин, рост-ёлғон, арзон-қиммат,сарф-харажат каби.

Градуонимия. Луғавий бирликларнинг ўзаро маьновий муносабатларига кўра маьлум даражаланиш қаторларини ҳосил этиши градуонимия ҳодисасидир. Даражаланиш қатори камида учта аъзодан иборат бўлади.

Даражаланиш муносабатлари билан боғланган сўзлар қаторини икки омилга таяниб ажратиш мумкин: 1) ғайрилисоний асослар ва 2) соф лисоний асослар.

Ғайрилисоний омилнинг моҳияти шундаки, борлиқдаги нарса, белги, хусусиятларда сифат фарқлари билан бирга миқдор фарқлар ҳам мавжуд. Инсон онгида миқдорий ва сифатий ўзгаришлар ўз аксини топади ва улар алоҳида-алоҳида лексемалар билан ифодаланади. Чунончи, ниҳол-кўчат-дарахт; нинни-чақалоқ-гўдак-бола…; бузоқ-тана-ғунажин-сигир.

Демак, онгда акс этган миқдорий фарқларнинг тилдаги инъикоси ғайрилисоний омилнинг асосини ташкил этади.

Даражаланиш қаторларини ажратишнинг лисоний асоси маъновий омил ҳамда сўзларнинг парадигматик муносабатларини қамраб олади. Бир қатор лексемалар семемаларида бир белгининг оз-кўплиги, турли хил даражаларига ишора маъновий омил билан боғлиқдир. Масалан,

- +

-3 -2 -1 0 1 2

гулоби пушти қизғиш қизил ол қирмизи