Грамматик маънонинг янгича талқини

ЛСҚ ларга хос белгилар
ЛСҚ ларнинг нутқий ҳосилаларига хос белгилар
бевосита кузатишда берилмаган	Бевосита кузатишда берилган
ижтимоий	индивидуал (алоҳида)
такрорланувчан	Такрорланмас
чегараланган	Чегараланмаган
мажбурий	Ихтиёрий

ЛСҚларнинг фақат кишилар онгидагина мавжудлиги, уларнинг моддийликдан холилигини ифодалайди. Қолипдан чиққан нутқий ҳосилаларгина моддий қобиққа эга бўлади.

ЛСҚ лар маьлум шахслар томонидан ясалган эмас, балки муайян тилда сўзлашувчи жамият аъзолари томонидан узоқ асрлар давомида кишилар онгида шаклланган. ЛСҚ лар барча жамият аьзолари учун тенг баравар хизмат қилади. Бу унинг ижтимоий табиатидир. Нутқий ҳосилалар индивидуал (алоҳида)лик табиатига эгадир. Буни қандай тушуниш мумкин? Бу оламда моддийликка эга бўлган бирор нарса, воқеа – ҳодиса бир-бирини такрорламайди. Ҳаттоки, битта қолипдан чиққан ғиштлар ҳам. Сон-саноқсиз дарахт барглари, тупроқ зарралари, одамларнинг ҳам бири иккинчисига ҳеч қачон айнан ўхшамайди. Бу ҳолат нутқий ҳосилаларга-да тегишли. Айтайлик, Келинг ихчам гапини икки марта такрорласак, иккинчи гап биринчи ҳосиланинг айни такрори бўла олмайди. Зеро, бу нутқий ҳосилалар ўрни, замони, айтилиш мақсади, шароити кабиларнинг ҳеч бўлмаса биттаси билан фарқланади. Бу нутқий ҳосиланинг алоҳидалик хусусиятидир.

Битта лисоний синтактик қолип юзлаб, минглаб сўз бирикмаларида ёки гапларда такрорланаверади. Масалан, [от ^{тушум келишиги} + феьл] сўз бирикмаси қолипидан полни бўямоқ, фарзандни севмоқ, онани ардоқламоқ, китобни ўқимоқ каби сон-саноқсиз нутқий синтактик бирликларни ҳосил қилиш мумкин. Демак, ЛСҚлар такрорланувчандир. Юқорида эслатиб ўтганимиздек, бевосита кузатишда берилган бирорта ҳодисада такрорийлик йўқ. Ҳаётдан кўз юмган бирорта одамни қайта яратиб бўлмаганидек, қолипдан чиққан сўз бирикмаси ёки гапни ҳам қайта айтиш, ёзиш мумкин эмас. Бу нутқий ҳосилаларга хос бетакрорликдир.

ЛСҚлар чегараланган. Масалан, ўзбек тилшунослигида сўз бирикмаларининг ўн саккизта устивор қолипи аниқланган. Ўзбек тилидаги минглаб, юз минглаб (балки ундан ҳам кўпроқ) сўз бирикмалари турли нутқ шароитларига мос равишда турфа кўринишларда акс этса-да, ЛСҚнинг моҳият чегарасидан чиқиб кета олмайди. Демак, ЛСҚ лардан чиқадиган нутқий ҳосилалар миқдори чегараланмаган.

Жамият аъзолари, яъни муайян бир тилда сўзлашувчилар, нутқ жараёнида ЛСҚ лардан фойдаланишга мажбурдирлар. Уларни ўзгартириш ёки янгисини тузишга уриниш тилда сунъийликни келтириб чиқаради. Ваҳоланки, ЛСҚ лар мажбурийлик, нутқий ҳосилаларни тузиш ёки тузмаслик шахслар учун ихтиёрийликдир.

Қолип нутқий ҳосиласиз ўлик ва жонсиз, нутқий ҳосила эса қолипсиз бўлиши мумкин эмас. Зеро, ЛСҚлар нутқдаги хилма-хил сўз бирикмалари ва гапларни юзага чиқарувчи, бир ўринга бирлаштирувчи асосдир.

Сўз бирикмаларига хос бўлган умумий қолип [ТБ+ҲБ], яъни [тобе бўлак+ҳоким бўлак] дир.

Рус тилшунослигида содда гапларнинг энг кичик қурилиш қолипи [С - П], яъни [эга - кесим] кўринишига эгадир. Масалан: Трава зеленеет. Птицы улетают каби. Ўзбек тилида содда гапнинг энг кичик қурилиш қолипи [WРm] кўринишига эгадир. (Бу қолипларнинг моҳиятини «Гап» мавзусида батафсил очиб беришга ҳаракат қиламиз.)

Юқорида синтактик муносабат ёки синтактик алоқа нутқий босқичга хос ҳодиса эканлигини эътироф этган эдик. Хўш, лисоний босқичда у қандай асосга бориб бирлашади?

Ҳар қандай сўз бирикмаси ва гап, контекст ва матн каби синтактик бутунликларнинг бирламчи моддий асоси сўздир. Фикр алмашиш жараёни аслида сўзлардан, уларнинг семантик-синтактик боғланишидан юз беради. Сўзга субстанциал ёндашув натижалари шуни кўрсатмоқдаки, сўз ҳам тил бирлиги, ҳам нутқ бирлигидир. Тилшунос олим Равшанхўжа Расулов таъкидлаганидек, ҳам тил, ҳам нутқ бирлиги бўла олиш имконияти фақат сўзга хосдир. Сўзга субстанциал ёндашув лексикологик – семасиологик, морфологик ва синтактик томонлар текшируви натижаларини умумлаштиради, «тил ~ нутқ» аспектида уларнинг ўзаро боғлиқлигини ўрганади.

Сўзни нутқ бирлиги деганда, сўзнинг моҳиятини гапда ўрганиш ва аниқлаш кўзда тутилади, сўз тил бирлиги сифатида гапдан ташқарида ўрганилади. Демак, сўз ўзининг асосий номинатив вазифасини нутқ фаолиятида бажаради. Шу фаолиятда у маъно (семантик) жиҳатдан аниқ ўрнига кўра мустақил бўлади, муайян синтактик вазифада келади. Бундан мантиқий равишда сўзнинг нутқдаги аҳамиятини, семантик муносабатнинг маъно имкониятларини ўрганиш масаласи келиб чиқади.

Гап таркибидаги сўзларнинг муайян қуршовда, муайян иштирокчилари билан бирика олиш имкониятлари тасодифий ва бутунлай эркин эмас. Улар муайян қонуниятларга бўйсунади. Фаннинг энг сўнгги ютуқларига таяниб айта оламизки, ҳозирда маьлум тил бирлигининг бошқаси билан бирикувининг асосий қонуниятлари валентлик тушунчасида бирлашади. Маьлум бир сўзнинг бошқа сўзлар билан бирика олиш имконияти, маьновий синтагмани тузуви, ўз маъносини тўла очиш учун муайян сўз ва сўз шаклларни талаб этиши валентлик назариясининг асосини ташкил этади.

Валентлик атамаси, энг аввало, кимё фанига тегишли бўлиб, бирор кимёвий элемент атомининг бошқа элемент атомларидан муайян сондагисини бириктириб олиш хоссасидир. Валентлик сўзи «куч» деган маънони билдиради. Физика фанидан маьлумки, куч-ўзаро таъсир ва боғланиш демакдир.

Жаҳон тилшунослигида «валентлик» атамаси ўтган асрнинг 20-30-йилларида пайдо бўлди ва жуда тез оммалашди. ХХ асрнинг 40-йилларида совет тилшунослигига валентлик тушунчасини С.Д.Кацнелсон олиб кирди (Қаранг: С.Д.Кацнельсон. О грамматической категории. Вестник. ЛГУ. 1948. №2. стр.132). Узоқ йиллар давомида олимлар ўртасида валентлик маьновий табиатга эгами ёки синтактик характерга эгами деган баҳс давом этди. Бу жиддий мунозаранинг ечимини ўзбек тилшунос олими Р.Расулов бера олди (Қаранг: Расулов Р. Ўзбек тилидаги ҳолат феьллари ва уларнинг облигатор валентликлари. Т., «Фан», 1989.) ва валентлик ҳодисасини имкониятли воқелик сифатида баҳолади. Шу билан бирга, ўзбек тилшунослигида валентлик икки томонлама: ҳам семантик, ҳам синтактик ҳодиса эканлигини исботлади.

Тилшуносликда валентлик тушунчаси остида уч жиҳатни фарқлаш лозим:

1. сўз валентлиги;

   
   

2. синтактик валентлик;

   
   

3. грамматик шакл валентлиги.

   
   

Сўз валентлиги масаласида зукко олим Ҳ.Ғ.Неъматов таъкидлаганидек, икки муаммони фарқлай олиш ўта муҳимдир. Булар: лисоний валентлик ҳамда нутқий валентлик.

Лисоний валентлик сўзнинг семантик структурасида мужассамланган яширин имконият бўлиб, у маълум бир сўзнинг муайян бир маъновий туркум сўзлари билан меъёрий равишда боғлана олиши, бирика олиш қобилиятига эга эканлигини ифодалайди. Сўзларнинг лисоний валентлигидаги бу имконият сўз валентлиги ёки семантик (маьновий) валентлик деб юритилади. Мисол тариқасида [ёзмоқ] сўзининг маъновий валентлигини кўриб ўтамиз.

ким?

нимани?

кимга?

Ёзди қачон?

қандай?

нима билан?

нима сабабдан?

қанча?