Грамматик маънонинг янгича талқини

Интонация ҳам синтактик муносабат ифодалайдиган воситалардан бири ҳисобланади. Маълумки, мантиқ урғуси, пауза, ритм, мелодика кабилар интонациянинг таркибий қисмлари ҳисобланади. Интонация – барча тилларга хос бўлган синтактик муносабат ифодаловчи восита.У ёки бу тилда синтактик воситалардан қайси турининг ишлатилиши ҳар бир тилнинг грамматик қурилишига боғлиқдир.

Биз юқорида синтаксиснинг нутқий босқичга хос бўлган баьзи жиҳатлари хусусида мулоҳаза юритдик. Маьлумки, ҳар бир миллат, халқ тили ўзининг тузилиши билан, айрим унсурларнинг ўзаро муносабати билан бутун система (тизим)ни ташкил этади. Тилнинг ҳар бир сатҳи «лисон ~ нутқ» аспектида ўрганилишини ёдга олайлик. Тил (лисон) бирликларини фонема, морфема, лексема ҳамда лисоний синтактик қолиплар ташкил этса, бевосита кузатишда берилган нутқий бирликларни товуш (ҳарф), аффикс, сўз, сўз бирикмаси, гап, матн кабилар ифодалайди.

Нутқий синтаксис бирликлари бўлмиш сўз бирикмаси, гап, матн моддийликка эга бўлиб, уларни ўқиш, ёзиш, айтиш, эшитиш мумкин. Лисоний синтаксис бирликлари эса сўз бирикмаси ва гап ҳосил қилиш қолипларидир, яъни лисоний синтактик қолиплар (ЛСҚ) дир. Демак, нутқда воқеланиш имкониятига эга бўлган сўз бирикмалари ва гапларнинг қурилиш қолиплари лисоний синтаксиснинг тадқиқ манбаидир. Хўш, лисоний синтактик қолип нима?

Кишилар онгида, чунончи, лисоний сатҳда сўзлаш, яъни хилма-хил мақсадларга хизмат қилувчи нутқни шакллантириш учун лексемаларни сўз бирикмалари сифатида боғлаш, лексема ёки сўз бирикмаларига гап шаклини берувчи қолиплар мавжуд. Булар ЛСҚ лар, моделлар, конструкциялар, қурилмалар тарзида номланса-да, аслида бир тушунчани ифодалайди. ЛСҚ ларни биз жамиятда тайёр ҳолда қабул қилиб оламиз ва уни ўз ихтиёримизча ўзгартира олмаймиз. ЛСҚлар ва уларнинг нутқий воқеланиш (сўз бирикмалари, гап)лари ўртасида умумийлик ~ хусусийлик, моҳият ~ ҳодиса, имконият ~ воқелик, сабаб ~ оқибат диалектикаси мавжуд бўлиб, лисоний синтактик қолиплар бизнинг онгимиздаги юксак даражали умумийликлардир. Улар онгимизда ички имконият, зарурат, моҳият сифатида мавжуддир. Шу ўринда ЛСҚ ва унинг ҳосилалари бўлган сўз бирикмаси ёки гапга хос хусусиятларни таққослаб кўрайлик.