boshqariladi. Bu oqsillar mitoxondriyalardan o'lim faktorlarini
tashqariga chiqishini ta'minlaydi. Mitoxondriyalar membrana-
larini butunligini buziladi va sitoxrom С
ni tashqariga chiqishi
kuzatiladi. Sitoxrom С la'sirida proteolink fermentlar - kaspazalar
aktivlashadi. Bu fermentlar guruhi hujayradagi barcha oqsillarni
dugradatsiyaga olib keladi. Endonukieazalar aktivlashib, nukleo-
somalar orasidagi DNK ni fragmentlarga parchalaydi.
Plazmatik
membrana oqsillari denaturatsiyaga uchraydi, lipidlarni xarakat-
chanligi orub ketadi. Hujayra bujmayib, uning yadrosi va sito
plazmasi fragmentlarga ajraladi. Buning natijasida apoptotik
tanachalar hosil bo ’ladi. Ular tezda qo'shni
hujayralar yoki
makrofaglar tomonidan fagotsitoz kilinadi. Apoptoz embrional
taraqqiyolda a ’zolarning shakllanishida, timusda limfotsitlaming
etilishida, ovogenezda muhim rol o'ynaydi. Ozik moddalar etarli
hoMmasa, radiaisiya \ a boshqa shikastlovchi ta'sirlar
ostida
hujayralar vaqtidan ilgari apoptozga uchrashi mumkin.
97
I l l B O B
T O ‘Q IM A LA R ISTIISG U M U M I Y T A S N I F I
T o ‘q i m a tarixiy (filogeneiik) taraqqiyot ja ia y o n id a vujudga
kelib um umiy tuzilishga ega b o 'lg a n , m a ’lum tunksiyani baja-
rishga ixtisoslashgan hujayralar va hujayra b o 'lm a g a n luzilmalar
m ajm uasidan iborat.
Tarixiy taraqqiyot natijasida 4 xil to 'q im a vujudga kelgan:
epiteliy,
ichki muhit, m u sha k va nerv to'qim alari. Bulardan
epiteliy va biriktiruvchi to 'q im a en g qadim iy hisoblanadi. Rivoj-
lanishining so 'ng gi bosqichlarida hayvonlar tuzilishming murak-
kablashishi bilan birga m ushak va nerv to'qim alari takomil-
lashgan.
T o 'q im a lar
bir-birlaridan alohida emas, balki о g a r о turli
nisbatlarda birlashib, tananing turli organ va lizimlarini hosil
q :ladi.
T o 'q im a lam in g hosil b o 'lish jarayoni gistogcnez deb yuritiladi.
Bu jarayon davom ida har bir to 'q im a tuzilm alan turli lom onga
takomillashadi
hamda
bir to 'q im aga
xos
bo'lgan
m axsus
tuzilmalami va xususiyatlarni o'z id a mujassamlashiiradi
1 o ‘-
q im alam ing takomillashuvi davrida to 'q im a kurlaklari to 'q im a g a
aylanadi. T o 'q im a lar determinatsiyasi (lotmclia - bclgilash)
asosan avloddan-avlodga o'tuvchi irsiy belgilar bilan bog'liqdir.
lrsiy
omillar
organizm
takomilining
um umiy
yo'nali^hini
belgilaydi. Davom etayotgan differensiallanish va o'sish
davrida
hujayralararo t a ’sirlar natijasida organizmning
mtegratsiyasi
(lotincha - butun) vujudga keladi. lntegraisiya iborasi organizm
alohida qismlarining bir butunga birlashishini ko'z d a lutadi
К о pchilik organlar tarkibiga asosan ikkita kom ponent kiradi:
ushbu organga tegishli asosiy vazifani bajaruvchi hujayralardan
tashkil topgan p a r e n x i m a va tayanch vazifanibajaruvchi s tr o m a .
Strcm a bosh va orqa miyadan tashqari boshqa barcha a'zolarda
biriktiruvchi to'qim adan iborat.
T o ‘q i m a la r n in g fiziologik v a r e p a r a ti v r e g e n e ra ts iy a s i
T o 'q im a va organlarda hujayralar
hamda hujayra shakliga ega
bo'lm agan tuzilmalar butun hayot davomida qaytadan tiklanib
98