Геология ва геоинформацион тизимлар факультети геология кафедраси тошкент-2022

ГЕОЛОГИЯ ФАНЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
Литосферанинг йирик плиталари ва ҳаракат йўналишлари
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ ГЕОЛОГИЯ МИНЕРАЛ РЕСУРСЛАР ҚЎМИТАСИ
ГЕОЛОГИЯ ФАНЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
Ниҳоят, сейсмик томографиянинг пайдо бўлиши билан мантиядаги конвектив оқимлар ўз исботини топди ва улар ёрдамида плиталар тектоникасидаги асосий ҳаракатлантирувчи куч аниқланди.
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ ГЕОЛОГИЯ МИНЕРАЛ РЕСУРСЛАР ҚЎМИТАСИ
ГЕОЛОГИЯ ФАНЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
Юқорида қайд этилганларнинг барчаси плиталар тектоникасини биринчи илмий назария сифатида қабул қилишга ва етарлича башорат қила оладиган кучга эгалигига асос бўла олади.
Қуйида литосфера плиталари тектоникасини белгиловчи асосий ҳолатлари келтирилади.

• Плиталар тектоникасининг биринчи назарий асоси Ернинг мустаҳкам юқори қисмини икки мутлақо фарқ қилувчи қаватларга ажралишидир, улар ўз хусусиятлари билан ажралиб туради-қаттиқ ва мўрт литосфера ва пластик ҳамда ҳаракатчан астеносфера. Мазкур қаватлар сейсмологик (сейсмик тўлқинлар тезлиги, улар сўниш даражаси) ёки магнитотеллурик (табиий электр токларга қаршилик кўрсатиш даражаси) маълумотларга асосан ажратилган.
• Плиталар тектоникасининг иккинчи ҳолати. Литосфера табиий равишда чекланган миқдордаги плиталарга ажралади-ҳозирги вақтда еттита катта ва шунча кичик плиталар ажратилишига ва улар орасидан чегаралар ўтказишига асос бўлиб зилзила ўчоқлари хизмат қилади.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ ГЕОЛОГИЯ МИНЕРАЛ РЕСУРСЛАР ҚЎМИТАСИ
ГЕОЛОГИЯ ФАНЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ
Плиталар тектоникасининг учинчи ҳолати уларнинг ўзаро бир-бирига нисбатан силжишига таалуқлидир. Характаларнинг уч тури ва шунга биноан плиталар орасида чегаралар қуйдаги хусусиятда ажралади: 1) дивергент чегаралар, улар бўйлаб плиталар бир-биридан қочади-спрединг зонаси пайдо бўлади; 2) конвергент чегарлар, бунда плиталар бир-бирига яқинлашади, одатда бир плитанинг иккинчиси остига сурилиб кириши кузатилади, агарда океаник плита қитъа плитасининг остига кирса, бундай жараён субдукция дейилади, аксинча, океаник пўст қитъа қобиғи устига ҳаракатланса обдукция деб номланади, икки қитъа Ер пўстларининг тўқнашиши коллизия номини олган:
3) трансформ чегаралар-бунда бир плита мавжуд чегара бўйлаб горизонтал ҳолатда бошқа плитага нисбатан вертикал трансформ ёриқ текислиги бўйича ҳаракатланади. Дивергент чегараларда, спрединг зоналарида тўхтовсиз равишда ёш океаник пўст ҳосил бўлади, шунинг учун уларни конструктив деб ҳам аташади.