Геодезиядан 1-практикум

6. Юзаларни аниқлаш
6.1. Умумий маълумотлар
Ер майдонларидан фойдаланишга оид турли лойиҳаларини тузишда, уларнинг табиий бойлигини ўрганишда, ерларни ҳисобга олиш ва йўқлама қилишда ер майдонлари юзаларини аниқлаш талаб қилинади.
Ер майдонларни хўжалик аҳамиятига, уларнинг ўлчамлари, шакли ва чўзилганлиги, жойда ва планларда ўлчанган чизиқ узунлиги ва бурчаклари қийматларини мавжудлиги ҳамда жойнинг топографик шароитига қараб ер майдонлари юзалари қуйидаги усулларда аниқланади.
Аналитик - жойда ўлчанган чизиқ узунлиги ва бурчакларнинг натижалари ёки уларнинг функциялари - шакллар учларининг координаталари бўйича юзалар аниқланади.
График - ер булакларни юзаси планда ўлчанган чизиқлар ва бурчаклар қийматлари ёки нуқталарнинг координаталари орқали аниқланади.
Механик - пландаги шаклларни юзаси махсус асбоблар (планиметрлар, картометрлар) ва мосламалар (палеткалар, ротометрлар) ёрдамида аниқланади. Кўпинча бу усуллар биргаликда қўлланади. Масалан, юзаларни ҳисоблашда бир қисми чизиқли қийматларни пландан ўлчаб, бир қисмини эса жойдаги ўлчашлар натижаларидан олинади, ёки ердан фойдаланувчининг теодолит полигон бўйича чегараланган асосий юзасини аналитик усулда аниқлаб, полигоннинг ташқарисидаги ва полигон чизиғи билан ердан фойдаланувчи чегаралари орасидаги ер майдонлари эса график ёки механик усулда аниқланади.
Аналитик усул энг аниқ, лекин дала ўлчашларини бажаришда катта маблағ талаб қиладиган усул ҳисобланади, чунки, юза ҳисоблаш аниқлигига фақат жойда ўлчашларни бажаришда йўл қўйиладиган хатолар таъсир қилади ва шунинг учун унинг аниқлиги планнинг аниқлигига боғлиқ бўлмайди.
Бу усул ерданфойдаланувчи ер майдонларини, алмашлаб экиш далалар юзаларини, улар чегаралари бўйича теодолит йўл ва полигонлари ўтказилган ҳолда қўлланади.
График усулни аниқлиги аналитик усулга нисбатан пастроқ, чунки жойда ўлчашлардаги хатоларидан ташқари юза ҳисоблаш аниқлигига планларни тузишдаги ва контурлар юзаларини планда аниқлашдаги хатолар ҳам таъсир қилади. Бу усул синиқ чизиқли чегараларидан иборат бўлган ер бўлаклари, алмашлаб экиш далалар ва контурлар юзасини аниқлашда қўлланилади. Шунда, қанча ер майдоннинг юзаси кичик бўлса, шунча катта нисбий хато билан унинг юзаси аниқланади, юзаси катта ер бўлаклар учун эса, масалан, ердан фойдаланувчилар учун бу усулда юзани ҳисоблаш аниқлиги, аналитик усулдаги аниқликка яқинлашади.
Аниқлиги паст, лекин энг кўп қўлланиладиган усул механик усул ҳисобланади, чунки бу усул билан тез муддатда кўриниши ихтиёрий бўлган ҳар қандай шаклларни юзаси аниқлаш мумкин.