Геодезиядан 1-практикум

6. Оптик марказнинг визир ўқи теодолитнинг вертикал ўқи билан мос бўлиши керак.
Штативга ўрнатилган теодолит тагига қоғоз варағи билан планшет горизонтал ҳолатда маҳкамланади. Теодолитнинг вертикал ўқи тик ҳолатга келтирилади ва планшетда оптик марказининг проекцияси қалам билан белгиланади. Кейин горизонтал доирасининг алидадаси 180⁰ га тенг бурилади ва планшетда иплар проекциясининг иккинчи нуқтаси белгиланади. Агар нуқталар тўғри келса, унда шарт бажарилган ҳисобланади. Акс ҳолда улар орасида ўртача нуқта белгилаб, диафрагманинг тузатгич винтлари ёрдамида уни оптик марказнинг иплар тўри хочи билан бирлаштирилади.
7. Копенсатор вертикал ўқнинг оралиқда қиялашида вертикал доира бўйича ўзгармас саноқни таъминлаши керак (2Т5К теодолит учун).
Ушбу шартнинг текшириш учун жойда яхши кўринадиган визир нишони танланади. Теодолитни шундай ўрнатиш керакки, кўтаргич винтларнинг бири шу нишоннинг йўналишига жойлашган бўлсин. Асбобнинг вертикал ўқи тик ҳолатга келтириб, доира ўнгда ушбу нишон визирланади ва вертикал доира бўйича ДЎ саноқ олинади. Кўриш трубанинг қаратиш винти билан ДЎ саноқни 3¹ га оширилади, сўнг нишонга йўналтирилган кўтаргич винт билан иплар тўрининг маркази визир нишонига келтирилади ва вертикал доира бўйича ДЎ₁ саноқ олинади. Кейин кўриш трубанинг қаратиш винти ёрдамида «ДЎ» саноқни 6¹ га камайиб, уша кўтаргич винт билан яна иплар тўри марказини шу визир нишонга мослаштирилади. Вертикал доира бўйича ДЎ₂ саноқ олинади ва
ДЎ₁ – ДЎ = d₁ ҳамда ДЎ₂ – ДЎ = d₂ саноқлар фарқи ҳисобланади. Ҳисобланган қийматлар 0,1¹ дан кўп фарқ қилмаслиги керак.
Ушбу шарт бажарилмаган ҳолда, асбоб махсус устахонада тузатилади.


5.8. Горизонтал ва вертикал бурчакларни ўлчаш


Жойда бурчак ўлчаш дейилганда, горизонтал бурчаклар ва қиялик бурчаклари (вертикал бурчаклар) кўзда тутилади.
Горизонтал бурчак ўлчаш принципи шундан иборатки, бунда бурчакнинг А учидан фараз қилиниб М горизонтал текислик ўтказилади (55 - шакл). Кейин жойдаги АВ ва АС чизиқлар АА₁ шоқул чизиғидан ўтувчи V₁ ва V₂ вертикал текисликлар билан горизонтал текисликка проекцияланади. Проекцияловчи вертикал текисликлар билан горизонтал текислик кесишган жойда Аb ва Аc чизиқлари, яъни жойдаги АВ ва АС чизиқларнинг горизонтал прокциялари (горизонтал қўйилиши) ҳосил бўлади. Демак, Аb ва Аc чизиқлар орасидаги бурчак горизонтал текисликда ётади ва унга горизонтал бурчак дейилади.

55 - шакл. Горизонтал бурчакларни ўлчаш принципи
Жойдаги баландлик ва пастликлар тўғрисида хулосага эга бўлиш учун қиялик бурчаклари ₁ ва ₂ ўлчанади. Бу бурчаклар жойдаги АВ ва АС чизиқлар билан уларнинг горизонтал текисликдаги проекциялари Аb ва Аc чизиқлари орасида бўлиб, V₁ ва V₂ вертикал текисликларда ётади. Демак, қиялик бурчаги деб, жойдаги чизиқ билан унинг горизонтал қўйилиши орасидаги вертикал бурчакка айтилади.
Бурчак ўлчаш жараёнида теодолит ўлчанаётган бурчак учи А нуқта устида шоқул ёрдамида марказлаштирилади. Бунда горизонтал доирадаги лимбнинг маркази 0 дан ўтувчи теодолитнинг айланиш ўқи JJ¹ (44, 55 - шакллари) бурчак учидан ўтувчи АА₁ шоқул чизиғида ётади. Горизонтал ҳолатга келтирилган лимб текислиги горизонтал текислик вазифасини ўтайди. Труба ўз айланиш ўқи атрофида айланганда кўриш ўқи ҳосил қилган коллимацион текислик проекцияловчи вертикал текислик вазифасини бажаради.
Теодолит текширилиб ва тузатилиб бўлинганидан кейин у билан жойда ўлчаш ишларини бажариш мумкин.
Горизонтал бурчаклар қуйидаги усуллар орқали ўлчаш мумкин: тўла қабул усули (битта бурчак ўлчанадиган бўлса); доиравий қабуллар усули (бир нуқтадан чиққан бир неча йўналиш орасидаги бурчакларни ўлчашда); - такрор ўлчаш усули.