Геодезиядан 1-практикум

Қабуллар усули. Жойдаги ВАС бурчакни ўлчаш(56 – шакл) қуйидаги тартибда бажарилади. Теодолит бурчак учи А нуқтага ўрнатилади. Штатив усти тахминан горизонтал ҳолатда тутилиб, ўрнатгич винтга осилган шоқул учи нуқта устига тўғри келтирилади. Кейин штатив оёқларини (бошмоқларини) ерга босиб ўрнаштирилади. Шоқул учини нуқта устига аниқ тўғрилаш учун ўрнатгич винт бўшатилиб теодолит штатив устида бир оз (2-3 см) сурилади ва ўрнатгич винт яна маҳкамланади. Шундан кейин теодолит горизонтлаштирилади, яъни кўтаргич винтлар, ёрдамида асбоб айланиш ўқи вертикал ҳолга (шоқул йўналишига) келтирилади.
Теодолит марказлаштирилганда ва горизонтлаштирилганда ўлчанаётган бурчак учи А горизонтал доира маркази 0 билан бир шоқул чизиғида бўлганлиги учун доира марказига, бурчак томонлари – АВ ва АС чизиқлар эса, доира текислигига проекцияланади.
Горизонтал бурчак ўлчаниши учун лимб маҳкам турган ҳолда кўриш трубаси аввал бурчакнинг ўнг томони бўйича В нуқтага тўғриланади ва лимбнинг 0b¹ ёйига мос Г_b саноғи олинади. Кейин кўриш трубаси бурчакнинг чап томони бўйича С нуқтага тўғриланиб 0c¹ ёйига мос Г_c саноғи олинади (56 - шакл).
Ўлчанган бурчагининг қиймати қўйидагича аниқланади:
= .



56 - шакл. Горизонтал бурчак ўлчаш схемаси.
Агар шу бурчак теодолитнинг доира ўнг (ДЎ) ҳолатида, яъни вертикал доира кўриш трубасига нисбатан ўнг томонда турганда ўлчанган десак, бу биринчи ярим қабулни ташкил қилади. Натижада тўғрилигига қаноат ҳосил қилиш учун, ҳамда асбобдаги коллимамацион ва бошқа хатоларни йўқотиш учун бурчак иккинчи ярим қабулда, яъни теодолитнинг доира чап (ДЧ) ҳолатида, иккинчи марта ўлчанади. Бунинг учун кўриш трубасини зенит орқали айлантириб, лимбни бўшатиб тахминан 90⁰ га бурилади ва лимб маҳкамлангандан кейин бурчак юқоридаги тартибда ўлчанади. Бурчак ўлчашнинг юқоридаги иккита ярим қабули (ДЎ ва ДЧ) битта тўла қабулни ташкил қилади.
Бурчакнинг иккала ярим қабулда аниқланган қийматлари солиштириб кўрилади. Агар қийматлар орасидаги фарқ саноқ олиш аниқлигининг иккиланганидан ошмаса, ўлчанган бурчакнинг ўртача арифметик қиймати чиқарилади. Агарда, бурчакнинг икки ярим қабулдаги қийматлари саноқ олиш аниқлигининг иккиланганидан, маслан, 2Т30П теодолит учун 1¹ дан кўпга фарқ қилса, ўлчаш қайтадан бажарилади.
Жойда белгиланган ёпиқ ёки очиқ теодолит йўлларида (57 - шакл) бурчаклар бир тўлиқ қабул (приём) усулида ўлчанади. Бунда йўлга нисбатан фақат бир томонда ётган бурчаклар: ўнг бурчаклар ёки чап бурчаклар ўлчаниши керак. Теодолит йўлларида кўпинча ўнг бурчаклар ўлчанади.

57 - шакл. Теодолит йўлларда горизонтал бурчакларни ўлчаш
Натижалар бурчак ўлчаш журналига (16 - жадвал) ёзиб борилади.
16 - жадвал
Бурчак ўлчаш журнали

Асбоб турган нуқта	Кузатилаётган нуқта	Лимбдан олинган саноқлар		Бурчакнинг ярим қабулдаги қиймати		Бурчакнинг ўртача қиймати
		^0	^1
ДЎ(доира ўнг)
	1	250	38
				155	03
	3	95	35
ДЧ(доира чап)
2						155	03,5
	1	162	37
				155	02
	3	7	35
ДЎ(доира ўнг)
	2	191	14
				125	38
	4	65	36
ДЧ(доира чап)
3						125	39
	2	289	52
				125	40
	4	164	12

Доиравий қабуллар усули. Теодолит нуқта устида ўрнатилиб, соат мили йўналиши бўйича бирин кетин ҳамма нуқталарга кўриш трубаси қарати-либ, лимб доирасидан саноқлар олиниб ёзилади. Бунда лимб доирасининг қўзғалмас турганини назорат қилиш учун охирида қараш трубаси яна қайта бошланғич нуқтага қаратилади (шунда лимбдаги саноқ дастлабки олинган саноққга тенг чиқиши керак). Бу ўлчашлар биринчи ярим қабул (масалан, ДЎ) ни ташкил қилади. Иккинчи ярим қабулда (ДЧ) кўриш трубаси зенит орқали айлантирилиб соат мили йўналишига тескари йўналишда яна уша нуқталарга бирин кетин қаратилиб саноқлар олиб ёзилади. Иккала ярим қабуллар сони ҳар хил бўлиши мумкин. Қабуллар орасида лимб доираси ҳолати 180⁰/nқийматга ўзгартиб олинади, бу ерда n – қабуллар сони.
Такрорлаш усулида бурчакни ўлчаш. Бу усулда бурчакни ўлчашнинг моҳияти ўлчанаётган бурчакни лимбда кетма – кет бир неча амрта ўлчаб қўйишдан иборат. Бунда саноқлар икки марта – ўлчашнинг бошида ва охирида олинади. Натижада ўлчанган бурчак аниқлигига саноқ олиш хатосининг таъсири камаяди.
Ўлчаш қуйидагича бажарилади. Асбобни бурчак учи А га (56 – шакл) ўрнатилиб, лимб доирасида саноқни 0⁰ га яқин ўрнатилиб, алидада махкам-ланади, Кейин лимбни бўшатиб, чапдаги С нуқтага қаратилади ва лимбдан назорат соноқолинади. Бунда ўлчанаётган бурчакнинг тахминий қиймати аниқланади. Кейин лимбни бўшатилиб чап нуқтага қаратилади, лимб махкамланади, лекин саноқолинмай алидада бўшатилади ва айлантириб яна ўнг нуқтага қаратилади ва b саноғи олинади. Ушбу бурчакни неча марта такрорлаб ўлчаш режаланган бўлса, шунча марта такрорланади ва ўлчанган бурчакякуний қиймати қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
,
бу ерда - ўнг нуқтага (В) қараб олинган саноқ; - чап нуқтага (С) қараб олинган саноқ; - лимбда бурчак қийматини қўйишдаги такрорлаш сони. Амалда учдан кам бўлмайди.


Вертикал бурчакларни ўлчаш
Ўрганилаётган Т30, 2Т30 (2Т30П) теодолитларининг хусусияти шундан иборатки, уларда вертикал доира ёнига цилиндрик адилак ўрнатилмаган. Унинг вазифаси горизонтал доира алидадасига ўрнатилган ва вертикал доира текислигига параллел бўлган цилиндрик адилак бажаради. Вертикал бурчак ўлчанаётганда, кўриш трубаси нуқтага тўғриланишидан олдин шу цилиндрик адилак пуфакчаси аниқ ўртага келтирилади.
Вертикал бурчаклар асосан бир тўлиқ қабул (приём) билан ўлчанади. Бунинг учун теодолитнинг ДЎ ва ДЧ ҳолатларида кўриш трубаси нуқтага тўғриланади ва вертикал доирадан В_ў ва В_ч саноқлар олинади. Вертикал доиранинг нол ўрни (НЎ) ва вертикал бурчак нинг қиймати қуйидагича аниқланади:
Т30 теодолити учун
,
, ; (5.3)
2Т30 (2Т30П) теодолити учун
, , . (5.4)
Бу ерда Т30 теодолитида олинган саноқларнинг 90⁰ дан кичигига 360⁰ қўшиб олинади.
Бир тўлиқ қабул(приём) билан ўлчанган вертикал бурчакларнинг қиймати тўғрилигига ҳар гал аниқланган НЎ доимийлиги далолат беради. Бунда НЎ қийматининг катталиги аҳамиятга эга эмас. Бироқ релъефни съёмка қилиш пайтида нисбий баландликни аниқлаш учун вертикал бурчаклар (қиялик бурчаклари) фақат ДЧ вазиятда ўлчанади. Шунинг учун НЎ нолга тенг қилиб олиниши ёки 2¹ дан ошмаслиги керак.
Бундай шартни амалга ошириш учун узоқдаги яхши кўринадиган иккита ёки учта нуқта тўлиқ қабул (приём)да кузатилади, ҳар гал НЎ аниқланади. Агар НЎ нинг ўртача қиймати 2¹ дан ошмаса шарт қаноатлантирилган ҳисобланади. Акс ҳолда кўриш трубасини ДЧ вазиятда охирги нуқтага қаратиб олинган В_ч саноғининг тузатилган қиймати ДЧ_туз = ДЧ + НЎ_ўр вертикал доирада ҳосил бўлгунча трубанинг қаратиш винти буралади. Шунда трубадан қаралганда кузатилаётган нуқта тасвири иплар тўри кесишган нуқтадан вертикал чизиқ бўйича силжиган бўлади. Иплар тўри диафрагмасини тутиб турган тузатгич винтларнинг юқоридагиси ва пастдагиси буралиб, иплар тўрининг кесишган нуқтаси кузатилаётган нуқта тасвири устига туширилади.
Текшириш учун НЎ қиймати янгидан аниқланади.
Теодолитларда вертикал доиранинг ноль ўрнини нолга тенглаштитиб олиш шундай қулайлик берадики, бунда ДЧ ҳолатда олинган саноқнинг ўзи вертикал бурчак қийматига тенг бўлади, яъни
.
5.9. Нивелирлар
Топографик карталар, планлар ва профилларда релъефни тасвирлаш учун жойдаги характерли нуқталарнинг денгиз сатҳидан баландликлари маълум бўлиши керак. Бу баландликка абсолют баландлик дейилади.
Нуқталарнинг абсолют баландликларини топиш учун аввало нуқталар орасидаги нисбий баландлик аниқланиши керак. Нисбий баландликни аниқлаш учун бажариладиган ўлчаш ишларига нивелирлаш дейилади. Ўлчаш усули ва қўлланиладиган асбобларга кўра нивелирлаш бир неча турга: геометрик, тригонометрик, физик, стереофотограмметрик, механик нивелирлашларга бўлинади. Булардан энг аниқ натижа берадигани ва кўп қўлланиладигани геометрик нивелирлашдир. Геометрик нивелирлаш нивелир ва рейкалар ёрдамида бажарилади.
Нивелир - горизонтал кўриш нури (ўқи) орқали вертикал рейкалардан олинган саноқлар ёрдамида нисбий баландликни аниқлашда ишлатиладиган геодезик асбоб ҳисобланади. Нивелирда яна ипли дальномер ёрдамида масофалар ўлчаниши мумкин.
Аниқлиги бўйича нивелирлар 3 турга бўлинади: юқори аниқлиги нивелирлар Н 05, Н 05К, Н 1(Россия), Ni 2 (Германия), рақамли нивелирлар Dini 11т, Dini 21 (Германия), Dini 12, Dini 12Т, Dini 22 Trimble (АҚШ), DNA 03, DNA10 Leica (Швейцария); аниқ нивелирлар Н 3, 2Н 3, Н 3К, Н 3КЛ (Россия), Ni 30, Ni 40, Ni 50 (Германия), Kernlevel 20 ва 24 (Швецария); техник нивелирлар Н 10, 2Н 10КЛ (Россия).
Юқори аниқликдаги нивелирлар 1 ва 2 синф нивелирлашда, аниқ нивелирлар 3 ва 4 синф ва техник нивелирлар эса техник нивелирлаш
( топографик съёмкалар ва инженерлик – қурилиш ишлари)да қўлланилади.
Уларнинг шифрида асбоб номининг бош ҳарфи ва 1км нивелир йўлини икки томонга нивелирлашда йўл қўйиладиган ўрта квадратик хато қиймати ёзилади. Масалан, 1км йўлни икки томонга Н 05 нивелири билан нивелирланганда 0,5мм; Н 3 нивелири билан нивелирланганда эса, 3мм ўрта квадратик хато билан нисбий баландлик аниқланиши мумкин. Нивелирлар ясалишига кўра икки гуруҳга бўлинади: кўриш ўқи цилиндрик адилак ёрдамида горизонтал ҳолатга келувчи нивелирлар (Н 05, Н 1, Н 2, Н 3, 2Н3Л, 3Н5Л, Н10) ва компенсаторли, яъни кўриш ўқи оптик компенсатор ёрдамида автоматик равишда (ўз - ўзидан) горизонтал ҳолатга келувчи нивелирлар (3Н2КЛ, Н 3К, 2Н 1ОКЛ).
Шифрдаги «К» ҳарфи нивелирнинг компенсаторли; қўшимча «Л» ҳарфи эса, горизонтал лимбли эканлигини билдиради.
Ҳозиги кунда амалда қўлланаётган нивелирлашнинг техник кўрсатгичлари – 17 жадвалда берилган.
17 – жадвал

Кўрсатгичлар	Нивелир турлари
	Н – 05 Н – 05К	Н - 3 Н - 3К	Н – 10 2Н10КЛ
1км йўлда икки томонга бажариладиган нивелирлашдаги ўрта квадратик хато, мм	0,5	3	10
Трубанинг катталаштириши, карра	40	30	20
Цилиндрик адилак бўлагининг қиймати, сек /2мм	10	15	45
Визирлашнинг энг кичик масофаси, м	5	2	2
Компенсатор чегараси, мин.
Визир чизиғини горизонтал ҳолатга келтириш аниқлиги, сек.
Компенсатор тембранишининг тинчланиш вақти, сек
Нивелир массаси, кг	6	3	2