Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

shakarqamish
Hindiston, Braziliya, Kubada ko‘p yetishtiriladi.
Choy
(Hindiston, Xitoy, Shri-Lanka), 
kofe
(braziliya, kolumbiya, Mek sika), 
kakao
(Gvineya qo‘ltiqbo‘yi davlatlari) quvvat beruvchi shifobaxsh ekin lar-
dandir.
Jahonda 80 dan ortiq mamlakatlarda paxta ekilib, yiliga o‘rtacha 17–18 mln. t 
tola ishlab chiqariladi. Xitoy, AQSH, Hindiston, Pokiston, O‘zbekiston eng ko‘p 
paxta yetishtiradigan davlatlardan hisoblanadi. Paxta tolasini eksport qilishda esa 
AQSH, Pokiston, O‘zbekiston yetakchilik qiladi.

---

81
6 – A. Qayumov, i. safarov, M. tillaboyeva
Amaliy ish
«Atlas»dan yozuvsiz xaritaga donli va moyli ekinlar tarqalgan hududlarni tushiring.
Savol va topshiriqlar
1. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining asosiy xususiyatlari nimada? Tovar qishloq 
xo‘jaligi va an’anaviy qishloq xo‘jaligining asosiy farqlari nimalarda namoyon 
bo‘ladi?
2. Darslik matni ma’lumotlaridan foydalanib, donli ekin maydon larining tarkibini tahlil 
qiling. Asosiy donli ekinlardan bug‘doy, sholi va makkajo‘xori eng ko‘p ekiladigan 
mamlakatlarni aniqlang.
3. Darslik matnidan foydalanib, o‘z «vatan»larini almashtirgan va boshqa mamlakatlarda 
eng ko‘p mahsulot berayotgan dehqonchilik ekinlarini birma-bir hisobga oling. 
Ularning kelib chiqqan «vatan»lari va hozirgi vaqtda eng ko‘p yetishtiriladigan 
mamlakatlarini aniqlang va tahlil qiling.
20-§. Jahon chorvachiligi va baliqchiligi
Tayanch iboralar
Chorvachilik, baliqchilik, qoramolchilik, qo‘ychilik, cho‘chqachilik, parrandachilik, 
darrandachilik, tuyachilik.
Chorvachilik jahon aholisining kundalik iste’molidagi eng asosiy mahsulot 
(go‘sht, sut, tuxum, asal kabi)larni, sanoat uchun esa muhim xomashyo (teri, jun, 
pilla, mo‘yna kabi)larni yetkazib beradi. Chorvachilik qo‘y va cho‘chqachilik, 
yilqichilik, tuyachilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik kabi tarmoqlarga 
bo‘linadi. Ular dunyoning barcha mintaqalarida turli sharoitda boqiladi.
Chorvachilikning muhim xususiyatlaridan biri – mollar soni, odatda, rivojlana-
yotgan mamlakatlarda, ulardan olinadigan mahsulotlar hajmi esa rivojlangan 
mamlakatlarda ko‘proq.
Aholi iste’molidagi jami go‘shtning 1/3 qismi va sutning 9/10 qismini 
qoramolchilik yetkazib beradi. Jahonda ularning umumiy soni 1,3 mlrd. bosh 
bo‘lib, yarmidan ko‘pi Yevrosiyo mamlakatlarida boqiladi. Qoramollarning 
soniga ko‘ra hindiston, AQsh, braziliya, Xitoy va Argentina mamlakatlari 
ajralib turadi.
Chorvachilikning intensiv tarmoqlaridan biri cho‘chqachilikdir. 900 mln. 
boshdan ziyod bo‘lgan bu tarmoq jahon aholisi iste’mol qiladigan go‘shtning 
2/5 qismini yetkazib bermoqda. Cho‘chqachilik, musulmon davlatlarini istisno 
qilganda, jahonning aholi zich joylashgan hududlarida eng ko‘p tarqalgan. 

---

82
Cho‘chqachilikning deyarli yarmi Xitoy hissasiga to‘g‘ri keladi. Keyingi 
o‘rinlarda AQSH, Braziliya va Yevropaning asosiy yirik davlatlari turadi.
Qo‘ychilik (1,2 mlrd. bosh) jahonning o‘t-o‘lanlarga boy keng yaylovli 
hududlari bo‘ylab keng tarqalgan. Ixtisoslashishiga ko‘ra mayin va yarimmayin 
junli qo‘ychilik iqlimi yumshoq, namroq dasht, chalacho‘l mintaqalarda; teri 
va go‘sht beruvchi qo‘ychilik, jumladan, qorako‘l qo‘ychiligi esa qur g‘oqchil 
chalacho‘l va cho‘l mintaqalarida rivojlangan.
Qo‘ylar soniga ko‘ra Avstraliya (165 mln.), Xitoy (110 mln.), Yangi 
Zelandiya (85 mln.), Rossiya (58 mln.) davlatlari jahonda eng yirik hisoblanadi. 
Jahonda eng intensiv rivojlangan qo‘ychilik Avstraliya va Yangi Zelandiyada 
tarkib topgan. Ular jahon bozoriga eng ko‘p qo‘y go‘shti, jun va teri yetkazib 
bermoqda.
So‘nggi yillarda chorvachilikning jahon bo‘yicha tez rivojlanib bora yotgan 
yirik tarmoqlaridan yana biri – parrandachilikdir. U aholi iste’molida kat-
ta o‘rin tutadigan parhez go‘sht (jami iste’moldagi go‘shtning 20%i) va tuxum 
yetishtirishda asosiy o‘rin tutadi. Bu tarmoq intensiv rivojlanish xususiyatiga ega 
bo‘lib, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda keng taraqqiy etgan. Shuningdek, 
chorvachilikning pillachilik (Xitoy, Yaponiya, O‘zbe kiston, Ispaniya, Italiya va 
h.k.), tuyachilik (cho‘l va chalacho‘l mintaqasi davlatlari), bug‘uchilik (Rossiya, 
Kanada) kabi sohalari ham joyiga ko‘ra ahamiyatga ega.
Baliq va boshqa dengiz mahsulotlari inson salomatligi uchun zarur bo‘lgan 
oqsil va boshqa biologik faol birikmalarga boyligi bilan ahamiyatlidir. Hozir 
jahonda oqsilga bo‘lgan ehtiyojning 25% ini baliqchilik bermoqda. Baliq 
ovlash hajmi so‘nggi yillarda 110 mln. t ni tashkil qilmoqda. Baliq ovlash 
bilan amalda suv havzalariga ega bo‘lgan jahonning deyarli barcha davlatlarida 
shug‘ullaniladi. Jahon bo‘yicha aholi jon boshiga o‘rtacha 17 –18 kg baliq 
mahsuloti iste’mol qilingani holda, Yaponiyada bu ko‘rsatkich 40 –50 kg ni, 
Nepalda 0,2 kg ni tashkil qiladi. Jahonning jami 15 mln. aholisi hozirgi vaqtda 
baliqchilik bilan shug‘ullanadi. Ovlanayotgan baliq mahsulotlarining 1/2 qismi 
Yaponiya, Xitoy, AQSH, Chili, Peru va Rossiya davlatlari hissasiga to‘g‘ri 
keladi.