Geo iqtisod 9-uzb-5-2013. indd

Savol va topshiriqlar
1. Darslik matni va «Atlas»ning «Ekologik xarita» (9-bet) ma’lumotlaridan foyda-
lanib, atrof-muhitning ifloslanishida inson faoliyati (ishlab chiqarish)ning ta’siri va 
ularning oqibatlarini o‘rganing, ekologik holat murakkab bo‘lgan hududlarni aniqlang 
va tahlil qiling.
2. Tabiatni eng ko‘p qanday ishlab chiqarish tarmoqlari ifloslamoqda, ularning ko‘lami 
qanday? Tabiatni muhofaza qilishning qanday muhim yo‘llari bor? Ular haqida so‘zlab 
bering.
3. Nima uchun ekologik holatni yaxshilash uchun barcha davlatlar va umumjahon 
tashkilotlarining bahamjihat harakatlari talab etiladi?
4. «Ekologik siyosat» nima va uni yurgizishdan qanday natijalar kutiladi?
5. Jahonda tabiatni muhofaza qilish va ekologik holatni sog‘lomlashtirish uchun qanday 
amaliy ishlar olib borilmoqda?
3- mavzu
. 
 Jahon aholisi
8-§. Jahon aholisi soni va uning ko‘payishi
Tayanch iboralar
Aholi, aholi soni, aholining ko‘payishi, demografik o‘tish davri, promille, tug‘ilish, 
o‘lish, tabiiy o‘sish.
Bir necha ming yillar mobaynida o‘limning juda yuqori va aholi o‘sish 
sur’atlarining past bo‘lishligi o‘zining asosli sabablariga egadir. Dastavval, 
bu – moddiy va sanitar-gigiyenik shart-sharoitlarning qoniqarsiz ahvolda 
ekanligi, qolaversa, vaqti-vaqti bilan takrorlanib turuvchi ocharchilik, o‘lat, 
vabo va chechak epidemiyalari natijasida yuzminglab odamlarning qirilib 
ketishi bilan bog‘langandir. Yer sharida bunday ofatlar 200 – 400, 1200 –1300, 
1600 –1650- yillar ichida qayd etilgan bo‘lib, o‘sha davrlarda aholi soni umuman 
o‘smadi, 1300 –1400- yillar davomida qora o‘lat epidemiyasining ta’sirida 
yer yuzi aholisining 1/4 qismi nobud bo‘ldi. Aholi ko‘rsatkichlariga oxiri 
ko‘rinmayotgan urushlar ham katta ta’sir ko‘rsatib kelmoqda. Urushlar XVIII 
asrda 5,2 mln., XIX asrda 5,5 mln., XX asrda esa deyarli 50 mln. kishining 
yostig‘ini quritdi.
XIX asrgacha bo‘lgan davrda demografik jarayonlarda sezilarli o‘zgarishlar 
bo‘lmadi. Undan keyingi davrlarda aholining tabiiy harakati ko‘rsatkichlarida 

---

33
demografik o‘tish davriga xos jarayonlar boshlandi. U oila bajaradigan 
vazifalarning keskin o‘zgarishi, turmushning nisbatan yaxshilanishi, aholining 
yosh tarkibidagi siljishlar va boshqa omillar bilan bog‘landi.
Demograf olimlar demografik o‘tish davri 4 ta ketma-ket keluvchi bosqichni 
o‘z ichiga olishligini ilmiy asoslab berganlar. B i r i n c h i b o s q i c h uchun tu-
g‘ilishning yuqori darajada saqlanishi va o‘limning keskin qisqarishi oqibatida 
vujudga keluvchi juda yuqori darajadagi tabiiy o‘sish xosdir. I k k i n c h i 
b o s q i c h ko‘p bolali oiladan kam bolali oilaga o‘tish, o‘limning qisqarishi, 
tug‘i lishning esa undan ham ko‘p miqyosda qisqarishi natijasida tabiiy o‘sishning 
kamayishi bilan ifodalanadi. U c h i n c h i b o s q i c h d a , avvalambor, aholi 
ichida qariyalar sonining o‘sishi hamda tug‘ilishning asta-sekin pasayishi 
natijasida umumiy o‘limning nisbiy darajasi birmuncha ko‘tariladi. Mazkur 
bosqichda aholi soni juda oz miqdorda va jadal sur’atlarda o‘sadi yoki qisqaradi 
(depopulatsiya jarayoni). To‘r t i n c h i b o s q i c h d a tug‘ilish va o‘lim 
ko‘rsatkichlari tenglashadi, aholi sonining tabiiy-umumiy o‘sishi umuman 
barham topadi. 
Demografik o‘tish davri, dastavval, Yevropada XVIII asrda boshlandi. 
Shunda tabiiy o‘sish koeffitsiyenti 20–30 promillega teng bo‘ldi. Buni 
haqiqatan ham demografik inqilob deb atash mumkin. Chunki 10 –20 yil oldin 
atigi 5 –10 promillega teng bo‘lgan tabiiy o‘sish koeffitsiyenti qisqa vaqt 
ichida 2 –3 marta oshdi. Ushbu jarayon Yevropada 100 –150 yil davom etdi. 
Undan keyingi davrda Yevropa mamlakatlari demografik o‘tishning uchinchi 
bosqichida bo‘ldilar. Binobarin, Germaniya, Avstriya, Belgiya, Italiya, Daniya, 
Vengriya, Nider landiyada aholining oddiy tabiiy-takror barpo etilishi ayrim 
yillarda ta’minlanmayapti, ya’ni o‘lganlar soni tug‘ilgan bolalar sonidan ko‘p 
bo‘l moqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligi demografik o‘tish jarayonining 
birinchi bosqichini o‘tmoqdalar.
AQSH, Yaponiya, Kanada, Avstraliya mamlakatlari ikkinchi bosqichni bosh-
dan kechirmoqdalar. Xitoy va boshqa mamlakatlar ushbu ikkinchi bosqichga 
o‘tish arafasida turibdi. O‘zbekiston va boshqa Markaziy Osiyo mamlakatlarida 
bi rinchi bos qichdan ikkinchi bosqichga o‘tish uchun zamin tayyorlandi.
Dunyo aholisi soni so‘nggi salkam 60 yil ichida 2,6 marta o‘sdi. Bundan ham 
yuqori ko‘rsatkich Osiyo (2,9) va Afrika (4,5)ga xos bo‘ldi. Mazkur ko‘rsatkich 
Yev ropada 1,3 martaga teng bo‘ldi. So‘nggi yillarda Yer yuzi aholisining mutlaq 
soni yiliga o‘rtacha 90 mln. kishiga oshmoqda. Afrika, Markaziy va Janubiy 
Osiyo, Markaziy Amerikada aholi sonining yuqori sur’atlar bilan o‘sishi 
3 – A. Qayumov, i. safarov, M. tillaboyeva

---

34
kuzatilmoqda. Shu vaqtning o‘zida Yevropaning ayrim regionlarida aholi soni 
juda past sur’atlar bilan o‘smoqda yoki deyarli o‘zgarmayapti. 
Aholi dinamikasidagi farqlar mamlakatlarda mavjud aholi soni va ular 
egallagan o‘rinlarda o‘z aksini topmoqda. Dunyoda aholisining soni bo‘yicha 
yetakchi 25 mamlakat aniqlanib, ular egallagan o‘rinlarda 1985 –2013-yillarda 
bo‘lib o‘tgan o‘zgarishlarning tahlili quyidagi xulosalarga olib keldi: 
– ana shu yillarda va 2025-yillargacha bo‘lgan davrda birinchi to‘rtlik mamla-
katlarining tarkibi, o‘rni o‘zgarmaydi (Xitoy, hindiston, AQsh, indo neziya);
– mamlakatlar aholisining sonidagi farq kamaymoqda (birinchi mamlakatda 25 
mamlakatga nisbatan aholi soni 28 marotaba ko‘p bo‘lgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 
2013- yilda 25 marotabaga teng bo‘ldi);
– ushbu mamlakatlarning asosiy qismi Osiyoga (1985-yilda 11 ta, 2013-yilda 
12 ta) to‘g‘ri keladi. Yevropada 1985- yilda 6 ta, 2013-yilda esa 5 ta shunday 
mamlakat bo‘lgan. Bu ko‘rsatkichlar Amerika bo‘yicha tegishli tarzda 3 va 3 ga, 
4 - j a d v a l