Genetika va evolyutsion

Simpatrik usulda tur hosil bo`lishi
. Simpatrik usulda tur xosil bo`lishi dastlabki 
tur arealida yangi tur vujudga kelishida kuzatiladi. Simpatrik tur hosil bo`lishi ma’lum 
jihatdan nisbiy, chunki doimiy adaptatsiya va raqobat simpatrik tur hosil bo`lishini 
bo`shashtiradi, hatto bartaraf qiladi. Shunga ko`ra, simpatrik usul tur paydo bo`lishining 
dastlabki bosqichlari sifatida shubha ostida olingan. XIX asrning o`rtalaridan boshlab 
ko`pgina tadqiqotchilar simpatrik tur hosil bo`lishini inkor etganlar. Ba’zi biologlar 
dastlabki tur zaminida ayrim o`zgarishlar ro`y bersa ham, bu o`zgarishlar o`zaro 
chatishish tufayli yo`qolib ketishi mumkin, degan fikrni aytganlar. 
Mendel va boshqa olimlarning ayrim belgilar irsiylanishiga doir tajribalarida 
yuqoridagi fikrning asossizligi tasdiqlandi. Keyinchalik populyatsiyalarning polimorfizmi 
haqidagi ma’lumotlar e’lon qilingandan so`ng, bir-biridan ko`p farq qilgan formalar 
panmiksiya va populyatsiyalarda faqat saqlanib qolmay, balki turg`un gruppalarni 
vujudga keltirishi ma’lum bo`ldi. Geografik yoki ekologik irqlar doirasida alohidalanish 
mexanizmlarining bo`lmasligi ham simpatrik yo`l bilan tur paydo bo`lmasligiga ro`kach 
sifatida ko`rsatiladi. Aralash populyatsiyalarda jinsiy tomondan alohidalanish borligi 
e’tiborga olinsa, bu e’tiroz ham asossiz ekanligini payqash qiyin emas. Hozirgi vaqtda 
turlar simpatrik yo`l bilan hosil bo`lishiga doir ko`p ma’lumotlar to`plangan. 
Ajdod tur tarqalgan arealda simpatrik yo`l bilan yangi turlar rivojlanishi bir 
necha usulda amalga oshadi. Birinchi usul ajdod turga mansub populyatsiyalarda jinsiy 
alohidalanish bilan uzviy bog`liq. Aytilgan hodisa ko`p hollarda xromosomalar sonining 
o`zgarishi natijasi hisoblanadi, chunonchi, hasharotlar yordamida changlanuvchi 
o`simliklar gulining changlanishida ixtisoslashgan ma’lum bir hasharotlarga 
bog`liq holda alohidalanish ro`y bergan. Oqibatda bunday organizmlar o`xshash 
territoriyada tarqalgan shu turga mansub qo`shni populyatsiyalardan jinsiy jihatdan 
to`liq alohidalashgan. Masalan, arilar itog`iz o`simligining har xil irqlari o`rtasida 
alohidalanishni vujudga keltiruvchi omil sifatida namoyon bo`ladi. Chunki arilar 
itog`izning bir irqidan ikkinchi irqiga qo`nmaydi. Simpatrik usulda vujudga kelgan 
irqlar boshqa entomofil o`simliklarga ham taalluqli. Simpatrik usulda tur paydo 
bo`lishining ikkinchi usuli mavsum jihatdan alohidalanish bilan bog`liq. Zavadskiy 
ma’lumotlariga ko`ra, oq sho`ra o`simligining erta gullaydigan formalari tanlanish 
tufayli kech gullaydigan formalaridan alohidalashgan. Selektiv alohidalanish gullash 
muddatiga ko`ra oraliq bo`lgan formalarning nobud bo`lishi bilan izohlanadi. 
Ba’zi bir baliq turlari (seld, okun, sazan) da bir populyatsiya doirasida o`sish 
tezligi, gavdaning hajmi, oziqlanish va urchish muddatlari bilan farq qiladigan 
xilma-xil simpatrik gruppalar rivojlangan. Ular yagona polimorf populyatsiyalarda bir 
qancha oraliq formalarga ega mavsumiy irqlarning vujudga kelishini ta’minlaydi. 
Ko`p mualliflar fikricha, baliqlarda qayd qilingan yo`l bilan tur hosil bo`lishi keng 
tarqalgan. Bunday jarayonda simpatrik guruhlarning alohidalanishi hech qanday 
geografik alohidalanishsiz amalga oshadi. Qiyofadosh turlar ham shu usulda 
paydo bo`lgan. 
F. G. Dobjanskiy fikriga ko`ra, tur tarqalgan arealdagi sharoitning o`zgarishi 
bilan ba’zi bir populyatsiyalarda ro`y beradigan mikroevolyutsiya jarayonlari ular 
morfologik-fiziologik jihatdan boshqa populyatsiyalardan alohidalanishiga mustaqil 
bo`lishiga sababchi bo`ladi. Bunday populyatsiyalar bilan shu turga mansub boshqa 

---

187 
populyatsiyalar orasida chatishish va genlar ayirboshlanishi amalga oshsa ham, lekin 
bu 
ayirboshlanish, 
morfologik-fiziologik 
jihatdan 
hali 
alohidalashmagan 
populyatsiyalarga qaraganda kamroq bo`ladi. Modomiki bunday alohidalashgan 
populyatsiyalar orasida kam bo`lsa ham chatishish, normal nasl qoldirish sodir bo`lar 
ekan, u holda tur murakkab bir butun sistema bo`lib qoladi. Kuchli alohidalanish 
bosimi tur doirasidagi populyatsiyalar orasidagi genlar axborot almashishini to`xtatib 
qo`ygan taqdirdagina ana shu populyatsiyada evolyutsiyaning boshlang`ich omillari 
ta’sirida yanada yangi o`zgarishlar hosil bo`lib, genetik jihatdan mustaqil yangi
turlarga aylanishi mumkin. Bu hodisa 35-rasmda tasvirlab berilgan. Xulosa qilib 
aytganda, genetik jihatdan ochiq sistemalarning genetik yopiq sistemalarga aylanishi 
yangi turlar kelib chiqishi uchun asos bo`ladi. Har bir populyatsiya ichidagi 
mikroevolyutsiya jarayonlari tufayli hosil bo`lgan o`zgarishlar chatishish orqali 
boshqa organizmlarga tarqalishi va oqibatda turli-tuman genlar kombinatsiyasidan 
iborat genotip va fenotiplarni hosil qilishi tabiiy tanlanish samaradorligini oshiradi. 
Oqibatda tanlanish endilikda tur ichida emas, balki turlar o`rtasida yuz beradi. Bu esa 
o`z navbatida yangi paydo bo`lgan turlar taqdirini, ya’ni ular yashash uchun kurashda 
g`olib kelishi yoki nobud bo`lishi, ajdod tur bilan birgalikda yashashini belgilaydi.