Genetika va evolyutsion

2.
 
Tur paydo bo`lishining asosiy yo`nalishlari. 
Keng tarqalgan ajdod tur arealining bo`linishi hisobiga yangi turlar hosil bo`ladi. 
Turlarning bunday hosil bo`lishi allopatrik, ya’ni geografik (grekcha allo — boshqa, 
patriya - vatan degan so`zlardan olingan) tur hosil bo`lishi deyiladi. Boshqa hollarda 
esa yangi tur ona tur areali ichida vujudga keladi. Keyinchalik holat simpatrik 
(yunoncha sim birga degan ma’noni bildiradi) tur hosil bo`lishi deb nomlanadi. 
Allopatrik usulda tur hosil bo`lishi
. Bunda oldin geografik, ya’ni territoriya 
jihatdan alohidalanish, so`ngra biologik alohidalanish ro`y berishi tufayli yangi turlar 
hosil bo`ladi. E. Mayr mulohazasiga ko`ra, allopatrik usulda tur hosil bo`lishi 
sistematiklar olib borgan xilma-xil tadqiqodlarga asoslanadi. Ajdod turdan geografik 
jihatdan ajralgan populyatsiyalar ma’lum muddat davomida shunday belgi-xossalarga 
ega bo`ladiki, oqibatda ular jinsiy ko`payish jihatidan alohidalanishga olib keladi. 
Shuning uchun turning xilma-xil bosqichlaridagi tabiiy populyatsiyalarni tinmay 
kuzatish imkoniyati tug`iladi. Darvin va klassik darvinizm namoyondalari asta-sekin 
tarkib topayotgan turlarni tadqiq etishga doim harakat qilganlar. Ularning 
mulohazasiga ko`ra, «shubhali» turlar yangi turlar paydo bo`lishini isbotlovchi dalil. 
To`g`ri, Darvin tur paydo bo`lishining o`ziga xos bosqichlarini aniqlay olmagan. 
Chunki u ayrim bir organizmning o`zgarishi bilan populyatsiyaning o`zgarishi 
orasidagi farqni bilmagan. Tur hosil bo`lishi avvalo populyatsiya yangilanishi, qay 
darajada mustaqil hayot kechirishi, rivojlanishga layoqatligi bilan belgilanadi. 
Allopatrik usulda tur hosil bo`lishi masalasi yaxshi o`rganilgan. Hozirgi vaqtda 
geografik irqlarning alohidalanishi hisobiga yangi turlar hosil bo`lishiga doir juda 
ko`p ma’lumotlar to`plangan. Odatda, keng arealga tarqalgan turlar geografik 
irqlarning ma’lum darajada alohidalanishiga sababchi bo`ladi. Masalan, V.L. 
Komarov uqtirishicha, kaynozoy erasining to`rtlamchi davrida Shimoliy Muz okeani 
muzining janubga siljishi natijasida o`simliklar qoplami o`zgargan. Oqibatda 
marvaridgul tarqalgan areal 5 ta mustaqil geografik zonaga bo`linib ketgan va bu 
o`simlikning Yevropa, Zakavkaze, Saxalin-Yaponiya, Shimoliy Amerika irqlari hosil 
bo`lib, ular ko`pgina belgilari bilan bir-biridan farq qilgan. 
G`o`za avlodi allopatrik yo`l bilan tur hosil bo`lishiga yorqin misoldir. 
Gossipium avlodining turlari mezozoy erasining bo`r davridan boshlab bir-biridan 

---

185 
alohidalashib, to`rt qit’aga tarqalgan. Shunga ko`ra, hozirgi vaqtda ko`p turlarning 
alohida tarqalish areali mavjud. Chunonchi yovvoyi G. trilobum Meksikaning 
shimoliy qismiga va AQSh ning Arizona shtatida, G.klotshianum Galapagos 
arxipelagining Chatem va Chariz orollarida G.raimondi Shimoliy Peruning qirg`oqqa 
yaqin tog`li rayonlarida, G. armarianum Kaliforniyaning janubida hamda San-Markos 
orolida tarqalgan. 
Juda ko`p ma’lumotlar turga xos har qanday belgi geografik jihatdan 
o`zgaruvchan ekanligini tasdiqlamoqda. Bu o`zgaruvchanlik darajasi irqlar va 
populyatsiyalarning alohidalanish xususiyatlariga bog`liq. Mabodo, bir tur yoki yaqin
turga mansub populyatsiyalar territoriyasi yondosh bo`lsa, ular o`zaro chatishishi 
hisobiga geografik o`zgaruvchanlik nisbatan kamayadi. Ularning territoriyasi alohida-
alohida bo`lganda esa geografik o`zgaruvchanlik orta boradi. Tur hosil bo`lishining 
har xil usulida alohidalanish mexanizmi katta ahamiyatga ega. Geografik jihatdan 
alohidalanish hamma vaqt asta-sekin biologik alohidalanishga olib keladi. Geografik 
irqlarning jinsiy alohidalanishi etologik o`zgaruvchanlik bilan uzviy bog`liqdir. 
Gomperts ma’lumotlariga ko`ra, katta chittakning tutqinlikda saqlangan Hind va 
Britaniya irqlarini chatishtirish natijasida hosil bo`lgan duragaylar patining rangi va 
sayrashi bilan ota-ona formalardan farq qilgan. Oqibatda katta chittakning Britaniya 
irqi boshqa tur vakili sifatida qabul qilingan. O`simliklarda geografik irqlar orasidaga 
alohidalanish gullash va hosil tugish muddatlarining o`zgarishi bilan bog`liq. 
Urchish davrida biologik alohidalanish natijasida populyatsiya va geografik 
irqlardagi genlar takrorlanishi, tanlanish yo`nalishi, moslanish normalari keskin 
o`zgaradi. Alohidalanishning asta-sekin kuchayib borish hisobiga geografik irqlar, 
kenja turlar hosil bo`ldi. Kenja turlarni tur ichidagi eng yirik struktura birligi sifatida 
emas, balki evolyutsion o`zgarishlarning bosqichi sifatida talqin etish kerak. 
Geografik irqlar rivojlanib kenja tur darajasiga yetishi yumronqoziqlar, dengiz 
mushuklari, rusak quyon va boshqa hayvonlarda aniqlangan. 
Ekologik irqlarning alohidalanishi hisobiga yangi turlar vujudga kelishi 
o`simliklar va hayvonlarda ko`plab uchraydi. G`o`zaning barcha turlari ma’lum 
darajada polimorf hisoblanadi. Polimorf turlar tarqalgan areal hajmi va hayot 
sharoitining xilma-xilligi bilan uzviy bog`liqdir. F. M. Mauer aniqlashicha, G. 
xirzutum turida meksikanum, punktatum, panikulatum, yeuxirzutum kenja turlari 
mavjud. Ularning har biri o`z navbatida ekologik-geografik irqlarga bo`linadi. 
Chunonchi, g`o`zani punktatum kenja turi Markaziy Amerika, Vest- Indiya, G`arbiy 
Afrika, Sharqiy Afrika va Janubiy Hind ekologik-geografik irqlaridan tarkib topgan. 
X.Saydaliev ma’lumotiga ko`ra hozirgi vaqtda poliploid turlarida G hirsutumda
8361, G barbadenseda 2046, G. arboreumda 600, G. herbaceumda 636 madaniy va 
yovvoyi o`simlik namunalari bor. 
Ekologik tur hosil bo`lishi, odatda, «ekoelement→ekotip→tur» sxemasi asosida 
boradi. Allopatrik usulda tur hosil bo`lishida ajdod tur tarqalgan arealning o`zgarishi 
divergensiyaga sababchi hisoblansa, ekologik yo`l bilan tur hosil bo`lishida bu jarayon 
o`zgargan formalar ajdod tur populyatsiyalarining saqlanib qolgan areali doirasidan 
yangi hayot sharoitini egallab olishi hisobiga amalga oshadi. Buning natijasida ular 
yangi arealdagi populyatsiyalar, geografik, ekologik irqlar bilan bevosita yoki 
bilvosita aloqada bo`ladi. Shu nuqtai nazardan, geografik va ekologik tomondan 

---

186 
alohidalashgan organizmlarning vujudga kelishida ularning qo`shni populyatsiyalar 
bilan munosabati alohida o`rin tutadi.