Genetika va evolyutsion

 
3. To`rsimon evolyutsiya. 
Organik olamdagi evolyutsiya jarayoni faqat divergensiya asosida emas, balki 
uning boshqa yo`nalishlari orqali ham amalga oshadi. Bunday yo`nalishlar qatoriga 
duragaylanish, simbiogenez, transduktsiya hodisalari kiradi. Duragaylanish tufayli 
yangi turlar, avlodlar paydo bo`lishi mumkin ekanligi yuqorida ko`rib o`tildi. 
Simbiogenez 
deyilganda, 
qon-qarindoshligi 
jihatidan 
uzoq 
bo`lgan 
organizmlarning o`zaro qo`shilishi natijasida uchinchi —yangi 
organizm hosil bo`lishi 
tushuniladi. Dastlabki bir hujayrali eukariot organizmlarning uzoq o`tmishdagi kelib 
chiqish tarixini simbiogenetik evolyutsiyaga misol qilib ko`rsatish mumkin. 
Simbiogenezga yana bir yaqqol misol lishayniklardir. Ular suvo`tlar va 
zamburug`larning birgalikda yashashi tufayli kelib chiqqan organizmlardir. 
Transduktsiya hodisasi deyilganda, bir organizm genomidagi genetik materialning 
boshqa organizm genomiga o`tkazilishi tushuniladi. Bu hodisa bakteriyalarda 
isbotlanib, bakteriofaglar tomonidan amalga oshirilishi kuzatilgan. Mikroevolyutsiya 
jarayoni har xil yo`nalish — duragaylanish, simbiogenez va transduktsiya orqali 
amalga oshganligini e’tiborga olib, u to`rsimon evolyutsiya deb ham nomlanadi. 
4.
Yo`nalishli evolyutsiya shakllari. 
Organik olamdagi evolyutsiya jarayoni yo`nalishli bo`lishi to`g`risida bir qancha 
farazlar mavjud. Ularning ko`pchiligida organizmlarni yo`nalishli evolyutsiyaga 
safarbar etuvchi qandaydir bir ichki kuch bor, deb talqin qilinadi va u har xil 
chunonchi «ehtiyoj», «ichki intilish» (Lamark), entelexiya (Drish), aristogenez 
(Osborn), ortogenez deb nomlanadi. Bunday qarashlarning eng keyingi shakli 

---

195 
bo`lgan ortogenez XIX asr oxirida G. Eymer tomonidan ilgari surildi va Ch. Darvinning 
evolyutsion nazariyasiga qarshi qilib qo`yildi. Yo`nalishli evolyutsiya to`g`risidagi 
ortogenez farazi paleontologlar o`rtasida keng tarqaldi. XX asrning o`rtalarida 
yo`nalishli evolyutsiya unga monand mutatsiyalar paydo bo`lishi bilan amalga 
oshadi, degan faraz vujudga keldi. Ortogenezning yangi varianti ko`rinishidan ilmiy 
go`yo tajriba yo`li bilan o`rganish mumkin bo`lsada, lekin tekshirishlar bu farazning 
noto`g`ri ekanligini ko`rsatdi. Chunki u yo`nalishli evolyutsiya tasodifiy hosil bo`lgan 
irsiy o`zgarishlarning tabiiy tanlanish hisobiga to`plana borishi orqali emas, balki 
organizmlardagi ichki kuch, ehtiyoji tufayli amalga oshadi, deb uqtiradi. Bunga 
qarama-qarshi o`laroq, yo`nalishli evolyutsiya to`g`risida ortoseleksiya nazariyasi 
vujudga keldi. yangi nazariyaga muvofiq, yo`nalishli evolyutsiyaning amalga 
oshishida faqat organizm emas, aksincha, uning muhit bilan o`zaro bog`liqligi rol 
o`ynaydi. Agar muhit omillari ta’sirida vujudga kelgan tanlanish uzoq muddat bir 
yo`nalishda davom etsa, u albatta, evolyutsiyaning ma’lum yo`nalishda borishiga 
sabab bo`ladi. Binobarii, ortogenez va ortoseleksiya bir-biriga qarama-qarshi faraz 
hisoblanadi. 
Paleontologik ma’lumotlarni tushuntirishda ortogenezga nisbatan ortoseleksiya 
bir qancha afzalliklarga ega. Birinchidan, qadimgi davrlarda yashagan organizmlar 
evolyutsiyaning ko`p yo`nalishlari ochiq-oydin moslanish xarakteriga ega ekanligidan 
dalolat beradi. Muhitning o`zgarishi tufayli otlar gavdasining kattalashishga, 
tishlarning chaynashga, pishiq bo`lishga moyilligi bunga misol bo`ladi. Ikkinchidan, 
agar yo`nalishli evolyutsiya ortogenezga muvofiq talqin qilingandek ro`y bersa, u 
holda o`simliklar bilan hayvonlarda evolyutsiya jarayoni filetik formada amalga 
oshgan bo`lishi kerak edi. Vaxolanki, evolyutsiya ko`proq divergensiya va 
parallelizm, konvergensiya, simbiogenez ko`rinishda namoyon bo`lgan.