Genetika va evolyutsion

B. «Organlarning substitutsiyasi (almashinuvi)»
1866 yili Kleynenberg
tomonidan aniqlangan. Bu prinsipga muvofiq, tarixiy rivojlanish jarayonida 
ajdodlarning ma’lum organi avlodlarda xuddi o`sha funksiyani bajaradigan
boshqa organ bilan almashinadi. Chunonchi, xordali hayvonlarning tuban 
formalarida xorda o`q skelet vazifasini o`taydi. Umurtqali hayvonlar 
ontogenezining ma’lum bosqichida xordadan hech narsa hosil bo`lmaydi. Xorda 
umurtqali hayvonlarda skelet hosil bo`lishida oraliq organ rolini bajaradi va avval 
tog`ay, so`ng suyak umurtqalari bilan almashinadi. 
Organlar substitutsiyasiga oid barcha hodisalarda funksiyani oldingi organga 
nisbatan murakkab tuzilgan organlar bajaradi. Masalan, kaktuslarning ba’zi xillarida 
fotosintez funksiyasini (38-rasm) barglarga nisbatan murakkab bo`lgan poya 
bajaradi. Qushlarning qadimgi ajdodlarida tish bo`lgan. Hozirgi qushlarda tishlar 
atrofiyaga 
uchragan. 
Ular 
vazifasini 
ularning 
o`rnida 
paydo 
bo`lgan 
tumshuqchaning o`tkir chetlari bajaradi. 
V. «Funksiyalar sonining kamayish prinsipi» 
Seversov tomonidan 

---

197 
aniqlangan. Tarixiy rivojlanish jarayonida organizmning ayrim organlari bajarib
kelayotgan funksiyalarining kamayishi, ularning tuzilishi o`zgarishiga sabab 
bo`ladi. Chunonchi, ot ajdodlari tarixiy rivojlanish tufayli besh barmoqli formadan 
bir tuyoqli formaga aylangan. Oyoqlarida chopish va yurish funksiyasining 
anchagina rivojlanishi hisobiga boshqa funksiyalari ancha kamaygan. Xuddi shunga 
o`xshash, sut emizuvchilarning suvda yashaydigan vakillari bo`lgan kitlar, tyulenlar, 
morjlarda oldingi oyoqlar o`zgarib, suzish organi — kurakoyoqga aylangan va ularda 
suzish funksiyasi o`ta rivojlanishi tufayli yurish va boshqa funksiyalar qisqargan. Bu 
hodisa filogenetik rivojlanish jarayonida organ bir funksiyasining rivojlanib ketishiga, 
boshqa funksiyaning reduksiyalanishiga sababchi ekanligini ko`rsatadi.
Organlar filogenetik o`zgarishining ikkinchi yo`nalishi ular bajaradigan 
funksiyaning sifat jihatdan o`zgarishi bilan bog`liq. Bunga organ bajaradigan 
funksiyaning 
kengayishi 
va 
almashinishi 
prinsiplari kiradi. 
38-rasm.
 O`simliklarda funksiya substitutsiyasi: 
1— Ruscus va 2 — Phyllanthus da barglar reduksiyalashgani uchun ularning 
 funksiyasini shakli o`zgargan novda bajaradi