Genetika va evolyutsion

5.Organik olamdagi evolyutsiya formalari 
Keyingi yillarda olimlar o`rtasida Simpson taklif etgan evolyutsiya jarayonida 
tur paydo bo`lishi, filetik evolyutsiya, divergent evolyutsiya formalarini farq qilish 

---

191 
zarur, degan mulohazalar keng tarqalmoqda. 
Divergensiya evolyutsiyaning asosiy formalaridan biri bo`lib, bunda har xil 
sharoitda turli yo`nalishda tanlanish borishi natijasida ajdod tur ichida 
belgilarning ajralishi ro`y beradi. Farqlar orta borishi hisobiga yangi -yangi
sistematik guruhlar paydo bo`ladi. Bir avlodga mansub barcha turlar, bir oilaga 
mansub avlodlar, chamasi, divergensiya asosida vujudga kelgan. Evolyutsiyaning 
divergent formasi makroevolyutsiya, ya’ni xilma-xil sistematik guruhlarni vujudga 
keltirish zaminida yotadi. Divergent evolyutsiya mexanizmi tur ichidagi boshlang`ich 
evolyutsiya omillari ta’siriga asoslanadi. Tur ichidagi alohidalanish hayot to`lqini, 
mutatsiya jarayoni, populyatsiya va populyatsiya guruhlariga tabiiy tanlanish ta’sir 
etishi tufayli boshlang`ich turdagi belgi va xossalarga qaraganda tobora farq 
qiladigan belgi va xossalar hosil qiladi va ularni saqlay boradi. 
Tur ichida (mikroevolyutsiya) va turga nisbatan yuqori taksonlarda 
(makroevolyutsiya) ro`y beradigan divergensiya jarayoni o`zaro o`xshasada, biroq 
ular orasida muhim farq mavjud. Odatda, mikroevolyutsiya darajasidagi 
divergensiya qaytariladigan hodisadir. Divergensiya tufayli bir-biridan ajralgan ikkita 
populyatsiya kelgusida o`zaro o`ng`aylik bilan chatishishi va yangi bir 
populyatsiyaga aylanib qolishi mumkin. Makroevolyutsiya darajasida amalga 
oshadigan divergensiya qaytarilmaydigan jarayondir. 
Bir filogenetik tarmoqda ro`y berib, bir taksonga oid o`zgarishlar, ya’ni 
ajdod turning asta-sekin o`zgarib, boshqa turga aylanish jarayoni 
filetik 
evolyutsiya 
nomini olgan. Filetik evolyutsiyada ajdod tur bir necha turga 
ajralmaydi. Shunga ko`ra, turlar soni o`zgarmay qoladi. Evolyutsiyaning bu formasi 
o`simlik va hayvonlarning istalgan tarmog`ida uchraydi. Turning asta-sekin o`zgarishi 
organizmlarning tashqi qiyofasiga yoki ichki tuzilishiga kam ta’sir, ko`rsatishi 
mumkin. Keyingi holat qiyofadosh turlarda yaqqol ko`zga tashlanadi. 
O`tmish era va davrlarda yashagan juda ko`p o`simlik va hayvon turlari, 
shuningdek, hozirgi vaqtdagi mavjud turlar filetik evolyutsiyaga ajoyib misol 
bo`ladi. O`tmishda yashagan otlarni olsak, ularni evolyutsiyasi: eogippus 
→miogippus →paragippus →pliogippus →yqius yo`nalishda borgan. Ular filetik 
evolyutsiyaga yaqqol misoldir. Binobarin, bitta taksonomik guruhga tegishli 
o`zgarishlarning bir filogenetik ustunda namoyon bo`lishi filetik evolyutsiyaning 
mazmunini tashkil etadi. Divergensiya va filetik evolyutsiya filogenetik shajara 
barcha o`zgarishlarning negizi hisoblanadi.