Genetika va evolyutsion

 
1.
 
Tur paydo bo`lishi. 
Tur tirik tabiatning alohida yashash formasi. Shunga ko`ra, tur hosil bo`lishi 
evolyutsion nazariya uchun eng asosiy muammodir. Darvin davrida tur strukturasi 
yaxshi o`rganilmagan edi. Shuning uchun tur hosil bo`lish masalasi to`liq 
aniqlanmadi. Hozirgi vaqtda mikroevolyutsiya nuqtai nazaridan turning ichki 
strukturasi to`liq o`rganildi. Bu esa tur hosil bo`lish muammosini hozirgi zamon fani 
rivojlanishi zaminida ijobiy hal etishga imkon berdi. 
Har qanday evolyutsiya jarayonining asosiy natijasi tabiiy tanlanish tufayli 
vujudga keladigan va takomillashgan moslanishdan iborat. Binobarin, tur hosil 
bo`lishi 
ham 
populyatsiyaning 
tabiiy 
tanlanish 
ishtirokida 
moslashgan 
transformatsiyasidan boshqa narsa emas. Tur hosil bo`lishi populyatsiya va tur 
doirasida vujudga kelgan xususiy, adaptiv o`zgarishlar asosida tarkib topgan 
mikroevolyutsiya jarayonidir. Mikroevolyutsiya jarayonlarining tur hosil bo`lish 
jarayoni bilan munosabati nihoyatda murakkab. Har qanday mikroevolyutsiya jarayoni 
tur hosil bo`lishining turli bosqichlarini tashkil etadi. 1864 yildan boshlab to 1950 
yilgacha tur to`satdan o`zgarish yo`li bilan paydo bo`lishi haqida har xil qarashlar 
vujudga keldi. Bu qarashlar ayniqsa, olimlardan Kelliker, Mayvart va Vaagen, Zyuss, 
De Friz, Lisenko tomonidan ilgari surildi. Yangi formalar hosil bo`lishi irsiylanish va 
adaptiv ahamiyatidan qat’iy nazar, yangi struktura, belgi-xossalarning vujudga 
kelishidir. Bu jarayon molekula, hujayra, organizm darajasida namoyon bo`lib, 
tasodifiy hodisa hisoblanadi. Hosil qilingan har qanday yangi formalar tur paydo 
bo`lishi uchun bevosita zamin bo`la olmaydi. U faqat boshlang`ich materialdir, xolos. 
Tur paydo bo`lishi ma’lum vaqt ichida tabiiy tanlanish bosimi natijasida ro`y bergan 
populyatsiyaning adaptiv transformatsiyasidan iborat. Shunga ko`ra, Komarov XX 
asrning 20-30 yillarida tur hosil bo`lishini 3 bosqichdan: 1) yangi turlar hosil bo`lishi; 
2) yangi turning tiklanish davri; 3) yangi turning turg`unlik davri hamda tabiat 
ekonomikasida ma’lum o`rin egallashi bosqichidan iborat, deb qayd qildi. 
Mikroorganizmlar, o`simliklar, hayvonlar tur hosil bo`lishida yagona reja yo`q. 
Tur hosil bo`lishi har xil tipda boradi. Hozirgacha tur hosil bo`lishi tiplarining 
klassifikatsiyasi ishlab chiqilmagan. Lekin bu jarayonda tabiiy tanlanish hamma vaqt 
ishtirok etishi zarur. Olib borilgan tadqiqotlar tufayli tur paydo bo`lishiga doir juda 
ko`p misollar to`plangan. Quyida ularning ba’zilari ustida to`xtalib o`tamiz. 
Baltika va Shimol dengizi qirg`oqlarida baliqchi qushlarning 2 xili kumushsimon 
baliqchi qush (Larus argentatus) va klusha (Laris fiscus) birgalikda yashaydi. Ular bir 
territoriyada tarqalgan bo`lsa ham, bir-biri bilan chatishmaydi va ular orasida oraliq 
formalar yo`q. Lekin bu 2 xil baliqchi qushlar, Mayr aniqlashicha, Shimoliy Muz 
okeani, Labrador, Kanada, Shimoli -sharqiy va Shimoli-g`arbiy Sibirda tutash halqa 
hosil qiladigan bir qancha kenja turlar orqali o`zaro bilvosita birlashadi. 35-rasmda 
BCDF va L harflar bilan bu qushlarning o`zaro chatisha oladigan shunday kenja 
turlari, A + M harfi bilan esa chatishmaydigan turlari ifodalangan. Agar baliqchi 
qushlarning bu ikki turini bog`lovchi kenja turlar biror sababga ko`ra nobud bo`lsa, u

---

183