Genetika va evolyutsion

5. Tur ichidagi munosabatlar. 
Tur ichidagi munosabatlar bir turga kiruvchi organizmlarning va turning tuzilish 
elementlari orasidagi xilma-xil munosabatlarni qamrab oladi va tur polimorfizmini 
ifodalaydi. Bu munosabatlar tarixiy rivojlanish jarayonida vujudga kelgan bo`lib, 
turning ma’lum makon va zamonda bir butunligini saqlashda o`z ta’sirini ko`rsatadi. 
Tur ichidagi munosabatlarni keng ma’noda tushunish lozim. Chunki u 
organizmlarning turli yosh bosqichlari (gametalar, zigotalar, murtaklar, lichinkalar va 
har xil yoshli organizmlar)ni o`zida birlashtiradi. Xarakter jihatdan u turg`un, davriy 
va epizodik bo`lib, individual, gruppa ichida, gruppalararo munosabatlarni o`zida 
mujassamlashtiradi. Tur ichidagi munosabatlar turg`un hamda o`zgaruvchan bo`ladi. 
Turg`un 
munosabatlar nasldan-naslga 
o`tadigan irsiy 
jihatdan 
mustahkam 
munosabatlardir. O`zgaruvchan munosabatlar esa qisqa vaqt ichida vujudga keladi. 
Tur ichidagi munosabatlar evolyutsion ahamiyatga ko`ra bir-biridan keskin farq qiladi. 
Ulardan ba’zilari turning bir butunligini ta’minlagani holda, boshqalari uning 
evolyutsiya 
jihatdan 
o`zgarishiga 
qaratiladi. 
Tur 
ichidagi 
munosabatlarni 
klassifikatsiyalashda olimlar har xil prinsipga asoslanadilar. Masalan, Zavadskiy tur 
ichidagi munosabatlarni aniqlaganda, ularning turni qayta hosil qilishdagi ahamiyatini 
e’tiborga olish zarur degan. Shunga ko`ra, tur ichidagi munosabatlarni asosiy va 
hosilali munosabatlarga bo`lgan. Tur ichidagi asosiy munosabatlar deganda, mazkur 
turga mansub organizmlarning bevosita munosabatlari tushuniladi. Bularga urchish 
davrida ikki jinsga mansub organizmlar orasidagi munosabat, ota-ona organizmlarning 
yangi naslni voyaga yetkazishga doir moslanishlari kompleksi, har xil yoshdagi 
organizmlar o`rtasidagi populyatsiya sonini saqlashga qaratilgan xilma-xil (turg`un, 
faslga qarab to`planish, poda, gala, yosh organizmlarni himoya qilishni ta’minlash, 
oziqdan foydalanishni yaxshilash, dushmanlardan himoya qilish, migratsiya kabi) 
munosabatlarni misol qilib keltirish mumkin. Organizmlar o`rtasidagi bunday 
munosabatlar bo`g`inlarning almashinib turishini, populyatsiyalar sonini ma’lum 
darajada saqlash imkoniyatini vujudga keltirgani sababli, tur mavjudligining asosini 
tashkil etadi. Tur ichidagi asosiy munosabatlarning takomillashishi evolyutsiyaning 
eng muhim qonuniyatlaridan biridir. 
O`simliklarda ham tur ichidagi xilma-xil munosabatlar organizmlarning yangi
nasl qoldirishini bevosita belgilab beradi. Changlanish usuli, urug`lanishda tanlanish, 
spora va urug`lar himoyalanishning xilma-xil usullari shular jumlasidandir. Tur 
ichidagi munosabatlarni eng qulay va evolyutsion jihatdan samarali sistemalarga ega 
bo`lgan turlarda jadal adaptiv radiatsiya amalga oshiradi. 
Tur ichidagi munosabatlarning takomillashishi tufayli bir turga mansub 
organizmlarning bir-biriga nisbatan xilma-xil moslanishlari vujudga keladi. Masalan, 
qushlarda qo`yilgan tuxum soni, sut emizuvchilarda yangi tug`ilgan bolalarning soni 
tabiiy tanlanish ta’siri bilan oziq miqdoriga qarab ma’lum darajada saqlanadi. Bu 
hodisa koloniya bo`lib yashaydigan hasharotlarga ham xos. Chunonchi, termitlarda 

---

177 
ko`payishning birinchi yili, ya’ni hali ishchi organizmlar ko`paymagan faslda ona 
organizm atigi 20 ta tuxum qo`yadi. Koloniyadagi organizmlar soni ortgandan keyin 
esa ularning soni bir kunda 7000 ga yetadi. 
Turning qayta ko`payishi, undagi organizmlar sonini saqlash bilan bevosita 
bog`liq bo`lmagan, tur ichidagi asosiy munosabatlar zaminida vujudga kelgan 
munosabatlar hosila tarzidagi munosabatlar deb qaraladi. Chunki ular muayyan turga 
mansub organizmlarning qayta ko`payishiga va soniga bilvosita ta’sir ko`rsatadi. O`z 
xarakteriga ko`ra, bunday munosabatlar yo davriy, yo epizodik bo`ladi. Tur ichidagi 
hosila tarzidagi munosabatlar, odatda, ma’lum maydonda tarqalgan populyatsiyaga 
mansub organizmlar sonining ortib ketishi hisobiga rivojlanadi. Populyatsiyaga 
mansub organizmlar sonining ortib ketishi ular o`rtasidagi o`zaro raqobatning 
kuchayishiga hamda ontogenezning turli bosqichlarida bir gruppa organizmlarning 
intensiv ravishda nobud bo`lishiga olib keladi. Bu hodisa o`simliklar urug`i zich 
ekilganda va daraxt ko`chatlari zich o`tkazilganda namoyon bo`ladi. Ba’zi hasharotlar 
sonining keskin ortib ketishi tufayli lichinkalar yoppasiga nobud bo`ladi. Tur ichidagi 
hosila tarzidagi munosabatlar xar xil instinktlar, reflekslar, o`zini-o`zi saqlash, oziqda 
ega bo`lish, uni qo`riqlash, himoyalanish asosida amalga oshadi. Ular populyatsiya 
to`lqiniga bevosita bog`liq emas. 
Organizmlar integratsiyasi tufayli bir organizmning ikkinchi organizmga 
tobeligining ortishi hamma vaqt evolyutsiya jihatdan samarali bo`lmaydi. Masalan, 
koloniya bo`lib yashaydigan hasharotlarda (chumolilar, arilar, termitlarda) funksiya 
jihatdan tabaqalanish ba’zi bir organizmlar guruhini amalda koloniyaning 
«organ»lariga aylantirib qo`yadi.Oqibatda bu holat turlarning progressiv evolyutsiya 
bo`yicha rivojlanishini bartaraf etadi. Individlarning o`ta ixtisoslashishi natijasida 
koloniyaning birorta funksiyasini bajarish layoqati populyatsiya hosil etishda 
organizmlarning teng ahamiyatga ega bo`lishini saqlashga qaraganda kam samara 
beradi. 
Xulosa qilib aytganda, tirik tabiatda organizm uyushmalari (to`dalar) xilma-
xildir. Ular o`z tarkibiy qismlarining miqdori, yashash vaqti, ichki munosabatlari 
hamda turg`unligi va boshqa xossalari bilan bir-biridan farq qiladi. Bunday to`da bir 
jinsli yoki har xil jinsli, bir xil yoshli yoki xar xil yoshli organizmlardan tashkil 
topadi, Organizmlar to`dasi uzoq muddatli yoki qisqa muddatli bo`ladi. Hayvonlarda 
qisqa muddatli to`dalanish oila, gala, koloniya shaklida namoyon bo`ladi. Qisqa 
muddatli to`dalanish bir yoki bir necha funksiyani bajarish bo`yicha yuqori darajadagi 
moslanishlarni namoyon etadi. V. B. Shulik ma’lumotlariga ko`ra, qushlar galasi 
uchishda, baliqlar to`dasi harakatlanishda shunday bir mexanik sistema hosil qiladiki, 
u ayrim organizmlarning to`dadan qolib ketishiga to`sqinlik qiladi. Odatda, g`anim 
organizmlarning vaqtincha to`planishi, ularni yirtqichlardan himoya qilishga yordam 
beradi. Masalan, qashqaldoqlar yirtqich paydo bo`lishi bilanoq bir joyda to`planib, 
oyoqlari bilan suvni shapillatib fontan hosil qiladi. Bu esa ayrim organizmlarni 
dushman farqlay olmasligiga qaratilgan. Otlar esa yirtqich hayvonlar paydo bo`lishi 
bilanoq to`planishib, boshlarini oldinga, keyingi oyoqlarini orqaga qilib, doira hosil 
qiladi hamda keyingi baquvvat oyoqlari bilan dushmandan o`zini himoya qiladi. Har 
xil o`simlik, hayvonlar turidagi organizmlar orasidagi ma’lum munosabatlar bevosita 
yoki bilvosita ravishda turga mansub organizmlarning ko`payishiga va yashab 
qolishiga ta’sir ko`rsatadi. Bu munosabatlar ko`p hollarda tur uchun umumiy bo`lgan 

---

178 
adaptatsiyalarni ifodalaydi. Tur ichidagi munosabatlar xarakteri bo`yicha o`zaro 
kurash, raqobat, hamkorlik, yordam formasida ro`y beradi. Individual va gruppa 
o`rtasidagi kurash, raqobat, o`zaro yordam va hamkorlik ko`pincha biri-ikkinchisiga 
o`tib turadi va bir hodisaning har xil ko`rinishi sifatida namoyon bo`ladi (32, 33-
rasmlar).Organizmlar o`rtasidagi munosabatlarning ijobiy va salbiy tomoni bor. Buni 
dengiz mushuklarining poligam oilalarida ko`rish mumkin. Bu holatda poligamlik 
turga mansub organizmlarning optimal sonini belgilash bo`yicha moslanish 
hisoblanadi. Biroq bu moslanishning salbiy tomonlari ham bor. Yangi tug`ilgan 
dengiz mushuklarida erkak va urg`ochi formalarning o`zaro nisbati 1:1 ga teng bo`lib, 
voyaga etgan organizmlarda esa 30—50 ta urg`ochiga bitta erkagi to`g`ri keladi. Olti 
yoshgacha erkak va urg`ochi formalar bir xil nisbatda nobud bo`ladi. Yetti yoshdan 
so`ng, ya’ni erkaklari to`la boshliq bo`lish uchun o`zaro kurash boshlaganidan keyin 
o`lish birmuncha ko`payadi va erkaklari to`da soniniig ⅓ ga to`g`ri keladi (34-rasm). 
Jinsiy tanlanish tufayli eng kuchli erkak individlar saqlana boradi. Bu esa jinsiy 
dimorfizmning keskin ifodalanishiga olib keladi. 
32-rasm.