Genetika va evolyutsion

Fiziologik-bioximiyaviy mezon.
Tabiatda har xil turlarga mansub organizmlar 
jinsiy tomondan o`zaro mustaqillashgan, alohidalashgan bo`ladi. Buning ikki xil 
sababi bor. Birinchi sabab shuki, har bir hayvon turining jinsiy yetuk formalari 
qo`shilishidan oldin o`ziga xos hulq-atvorga ega bo`ladi. Urchish davrida paydo 
bo`ladigan maxsus ranglarni namoyish qilish, hid chiqarish, tovush signallari 
(parrandalarning sayrashi, chigirtkalarning chirillashi va hokazolar), qo`shilish oldidan 
bo`ladigan turli harakatlar (parrandalar, mollyuskalar va boshqa hayvonlarning 
urchish raqslari) shular toifasiga kiradi. 
Hayvonlar o`rtasida bir-biriga yaqin bo`lgan turlar qo`shilish organlarining 
o`zaro farq qilishi ham ularning chatishishida to`sqinlik qiluvchi omildir. Gulli 
o`simliklarda turlararo chatishishga, odatda, bir turning changi ikkinchi tur gulining 
tumshuqchasida unmasligi to`sqinlik qiladi. Ba’zi hollarda chang urug`chi 
tumshuqchasida usa boshlasa ham, lekin chang naychalari sekin o`sib, murtak 
xaltachasiga yetib bormaydi va oqibatda urug`lanish sodir bo`lmaydi. Tabiatda har xil 
turlarga mansub organizmlar alohidalanish mexanizmining ikkinchi katta guruhi 
urug`lanishidan keyin vujudga kelgan alohidalanish bilan bog`liqdir. Urug`lanishdan 
keyin zigotalarning (turlararo duragaylashda) qisman yoki tamomila pushtsizligi 
hamda hayotchanligining pasayishi shular toifasidandir. Shunga qaramay, turlarni 
jinsiy urchishiga qarab farq qilish bir qancha kamchiliklarga ega. Jinsiy urchish 
bo`yicha alohidalanishni asosiy mezon qilib olish, avvalo, agam va apogam turlarning 
tabiatda mavjudligini inkor etadi. Mazkur mezonga ko`ra, bir populyatsiya ichida 
keskin farq qiluvchi hamda ana shu populyatsiyadagi boshqa individlar bilan 
chatishmaydigan formalarni ham tur deb hisoblashga to`g`ri keladi. Jinsiy urchish 
bo`yicha alohidalanishni absolyutlashtirish ekologik bog`lanishning ahamiyatini 
kamaytirib, tabiatda turlararo chatishtirishni tamomila inkor etishga olib keladi. Bu 
bilan klonal turlarning mavjudligi ham shubha ostiga olinada.
Fiziologik-bioximiyaviy mezon faqat jinsiy jihatdan alohidalanishda namoyon 
bo`lmaydi. Har xil turlarga mansub organizmlar o`zining ximiyaviy tarkibi bilan ham 
farq qiladi. S. L. Ivanov ma’lumotlariga ko`ra, gulli o`simliklarning har bir turi 

---

172 
muayyan tashqi sharoitda bir xil tarkibli moy hosil qilish xususiyatiga ega. 
A.V.Blagoveshchenskiy uqtirishicha, har xil o`simlik guruhlarida organik 
moddalar turlicha taqsimlangan bo`ladi. Masalan, suvo`tlar va zamburug`larning eng 
qadimgi guruhlarida alkaloidlar uchramaydi (toshkuya, pashshaxo`r va qorakuya 
zamburug`lari bundan mustasno). Moxlar, paporotniklarda alkaloidlar topilmagan. 
Ammo qirqbo`g`imlar bilan plaunlar va ochiq urug`lilarning ba’zi turlarida alkaloidlar 
borligi isbotlangan. Bir pallalilarning ba’zi oilalari (piyozguldoshlar, orxisguldoshlar) 
da ham alkaloidlar bor. Boshqa oilalarda (masalan, boshoqdoshlarda) uchramaydi. 
Ikki pallalilardan ituzumguldoshlar, murakkabguldoshlar alkaloidlarga boy bo`ladi. 
Akad. S. Yu. Yunusov aniqlashicha, bir oilaga mansub o`simlik turlari tashqi va ichki 
omillar bo`yicha farq qilgani sababli bir vaqtda bir xil alkaloidlarga ega bo`lmaydi. 
Keyingi yillarda olimlar bioximiyaviy mezon sifatida nuklein kislotalarga 
ko`proq ahamiyat bermoqdalar. Bakteriyalar, zamburug`lar va gulli o`simliklarning 
ba’zi turlari tarkibidagi nuklein kislotalarning xususiyati o`rganilganda, DNKning 
purin (G+S) va pirimidin (A+T) asoslari bir avlodga mansub bakteriyalar turida 
amalda o`xshashligi, filogenetik tomondan uzoq turlarni qiyoslaganda farq keskin — 
0,45 dan 2,6 gacha namoyon bo`lishi aniqlangan. Lekin bunday xulosa chiqarish 
noto`g`ridir. Chunki ba’zi aminokislotalar, xususan, gistidin, argininning biosintezi 
kelib chiqishiga ko`ra uzoq bo`lgan bakteriyalar (Escheichia coli) va zamburug`lar
(Neurosrora) da bir xil bo`lsa, boshqa aminokislota (lizin)ning biosintezi hayvon-
larning yaqin turlarida ham xar xil usulda amalga oshadi. Shunga o`xshash 
ko`p dalillar fiziologik-bioximiyaviy mezon turlarni bir-biridan farq qilishda
ishonchli mezon emasligidan dalolat beradi.