Jahon eposlari tipologiyasi Reja

Jahon eposlari tipologiyasi
Reja:
1.Sharq va G‘arb qahramonlik eposlarining mushtarakligi
2.Fransuz, ispan qahramonlik eposlari.
3.Nemis va janubiy slavyan qahramonlik eposlari.

Ulug’ Rim komediyanavisi Tit Makk Plavit (taxminan 250-184 yil) Italiyaning Umbriya viloyatida tug’iladi. Uning hayotiga doir ma‘lumotlar juda oz. Borlari ham unchalik inobatga doir emas.

Plavtning nodir poetik mahorati uning asarlarini kattakon tekis yo’ldan Yevropa sahnasiga olib chiqdi. Yangi dunyoning Shekspir, Moler, Goldoni, Lope de Vega, Bomarshe, Lessing kabi dramaturglari Plavt komediyalariga qayta-qayta murojaat qilganlar. Bu hayotiylik qahramonlarning tilida, inchunin, juda yaqqol seziladi. Shoir asarlarining birinchi betidan to oxirgi sahifalariga qadar sochilib yotgan ajoyib xalq iboralari, asrlar o’tishiga qaramay, bizni hamon maftun etadi. Plavtdan keyin yashagan mashhur Rim olimlaridan biri: “Mabodo muzalar lotin tilida so’zlashishni istasalar, ular muqarrar Plavt tilini tanlashar edi”, - deb bejis aytmagan. Rim shoirining so’z san‘atkorligi haqida izhor qilingan bu tariqa yuksak bahoning to’g’riligiga aslo shubha yo’q. Rim madaniyati va umuman, Rim hayotining turli-tuman sohalarga xos milliy holat va alomatlarini ham to’la-to’kis ruhiga singdirib yuborish – Plavt ijodining asosiy xususiyatidir. Plavt o’z faoliyatini faqatgina komediya doirasi bilan chegaralagan va eng muhimi asarlarning deyarli hammasi bizga qadar yetib kelgan birinchi Rim komediyanavis shoiridir. Uning “Maqtanchoq jangchi” va “Xumcha” komediyalari o’zining badiiyligi va mohiyati jihatidan bir-biridan qolishmaydi. Sahna sirlarini nihoyatda chuqur bilish ham Plavtning eng muhim fazilatlaridandir.
Reyn , Dunay va Visla daryolari yoqalari va Skandinaviyaning janubiy qismidagi yerlarda qadimgi german qabilalari yashar edilar. Ularda ibtidoiy jamoa tuzumi hukmron bo’lib, asosan, chorvachilik va ovchilik bilan shug’ullanganlar, dehqonchilik esa hali rivojlanmagan edi. Yer qabila jamoasi ixtiyorida bo’lib, u kollektiv ravishda ishlanar edi. Dushman hujum qilgan vaqtda butun qabila birgalanish, unga qarshi kurashardi. Urush ochish, harbiy boshliq tayinlash va boshqa masalalar xalq majlisida hal qilinar edi. Engelsning ko’rsatishicha, qabila-jamoa tuzumidan “harbiy demokratiya” o’sib chiqadi. Urug’ boshida xalq majlisi saylagan knyaz turadi. Harbiy ishlarda bevosita rahbarlik qilgan boshliq (gersog) jamoa hayotida katta rol o’ynay boshlaydi.
“Talonchilik ularning maqsadi bo’lin qolgan edi. Agar drujina boshlig’ining o’z joyiga yaqin yerlarda qiladigan ishi qolmasa va boshqa xalqlar yashaydigan joylarda urush bo’lib turgan bo’lsa, u, biror o’lja olish maqsadida, o’z otryadi bilan shu joylarga boradi…”
Yevropada feodal o’rta asrchiligining boshlanishi G’arbiy Rim imperiyasining yemirilish davriga to’g’ri keladi. Urug’chilik jamoa ittifoqlariga birlashgan “varvar” qabilalarining imperiya yerlariga qilgan hujumlari qul va dehqonlar revolyutsiyasining g’alaba qilishiga va eski quldorlik tuzumining yemirilishiga imkon beradi.
Xalqlarning ko’chib yurishi yoki ko’chmanchilik davri deb atalgan bu asrlar to’xtovsiz urushlar urushlar bilan to’lib-toshgan edi.
Ibtidoiy jamoa tuzumi sharoitida yashagan german qabilalarining xiyla rivojlangan og’zaki adabiyoti bo’lganligi haqida Yuliy Sezar (eramizgacha I asrning o’rtalari), Tatsit (eramizning I asr oxiri) va boshqa tarixchilarning asarlarida ma’lumotlar bor.
Qadimgi germanlarning mifologik xarakterdagi qo’shiqlarida qabila xudolari, mehnat va qahramonliklar, shuningdek, urug’ urf-odatlari aks etgan. Rim imperiyasi qulab, feodal munosabatlari tashkil topa boshlagach, xristian cherkovi xalq qo’shiqlaridagi majusiy qarashlarga qarshi kurash olib boradi, epik asarlarga ham xuddi shu tartibda xristian dini aqidalari ta’siri o’tkaziladi. Natijada Mazkaziy Yevropa germanlarining majusiy urf-odatlari aks etgan epik yozma yodgorliklari yo’qolib ketadi. German qahramonlik eposi XII – XIII asrlarda yozib olina boshlagan. Lekin xattotlar cherkov xodimlaridan iborat bo’lgani sabab, ular bu asarlarga xristianlik qarashlarini kiritganlar.
Bir qancha ertak va qissalarda german qabilalarining gunnlar bilan olib brogan urushlari tasvirlanadi:
Nibelunglarning o’limi haqidagi rivoyatda zolim Attila nibelunglar xazinasini egallash maqsadida burgundlar qiroli Gunter va uning sipohiylarini o’z mamlakatiga mehmonga chaqirib, ularni o’ldiradi. Rivoyatda aytilishicha, Attila o’z ajali bilan vafot etgan. Biroq keyingi epik ertaklarda german asirasi Ildiko akalari uchun qasos olib, Attilani o’ldiradi, deb ko’rsatiladi.
Nemischa “Nibelunglar haqida qo’shiq”da (XII asr) tarixiy voqealar yangi tus oladi, Krimxilda eri Zigfrid uchun o’ch olib, o’z akalarini o’ldiradi. Bu esa urug’chilik qonunlari o’rnini oila tartiblari egallanayotganidan darak berar edi.

Qadimgi german eposi harbiy qahramonlik, urug’ uchun o’ch olish, o’zaro janjallar va shunga bog’liq bo’lgan boshqa sarguzashtlarni aks ettiradi. Ijobiy obrazlar ham axloqiy, ham jismoniy jihatdan ideal qahramonlar, salbiy obrazlar esa qasoskor va jinoyatchi kishilar sifatida tasvirlanadi.
Qadimgi german eposining qabila drujina hayotini aks ettirgan birdan-bir namunasi “Xildebrant haqida qo’shiq”dan qolgan parcha bo’lib, u VIII asrda yozib olingan.
Kelt qabilalarining hayoti va urf –odatlari haqidagi xalq poeziyasi asosida asta-sekin qahramonlik eposi yuzaga keladi. Bu ertaklar davr o’tishi bilan ayrim qo’shiqchilar tomonidan aytiladigan bo’ladi. Qo’shiqchilar ikki guruhga – bardlar va filidlarga bo’linganlar. Bardlar lirik poeziya bilan, filidlar esa asosan qonunlar, qabila urf-odatlarini aks ettirgan epik poeziya bilan shug’ullanib ular qo’shiqchi-hikoyachi deb nomlanganlar.
Filidlar epik hikoyalarni sistemalashtirganlar. Ular, ayniqsa, qish kechlari knyaz saroyida qahramonlarning o’tmish sarguzashtlati haqidagi hikoyalarni aytganlar. Bu qissalar nasriy uslubda bayon qilingan. Shuning uchun ular keyinroq “saga” (qissa) nomini olgan. Filidlar sagadagi tasvirlar orasiga she’riy parchalar kiritib, uning ta’sir kuchini oshirganlar. Sagalar qabiladan-qabilaga o’tib, uzoq vaqt saqlanib qolgan. Irland sagalarini VII –VIII asrlarga yozib olgan monaxlari Rimga tobe bo’lmaganliklrin tufayli, sagalarni unchalik ko’p o’zgartirmaganlar. Shuning uchun irland sagalarida majusiy urf-odatlari, qabila hayotining qoldiqlari ravshan ifodalangan.