Genetika va evolyutsion

Destabillashtiruvchi tanlanish.
Tanlanishning bu turi yirtqich hayvonlar 
ustida olib borilgan tajribalar natijasida kashf qilingan. Ma’lumki, boshqa yirtqich 
hayvonlar singari, tulkilar ontogenezida ham stabillashtiruvchi tanlanish tufayli 
tarixan tarkib topgan belgi va funksiyalar rivojlanadi. K. D. Belyaev kumushsimon, 
qora tulkilar populyatsiyasini o`rganib, ular xatti-harakati bo`yicha polimorf, ya’ni 
30% odamga nisbatan tajovuzkor, 20% hurkovich, 40 % tajovuzkor hurkovchi, 10 % 
tinch kuzatuvchan ekanligini aniqlagan. Kuzatishlar himoyalanish xatti-harakati bilan 
jinsiy aktivlanish orasida genotipik va fenotipik munosabat borligidan dalolat berdi. 
Odatda, tulkilar yilning ma’lum faslida, ya’ni mart-aprel oyida urchiydi. Bu jarayon 
oldin tinch kuzatuvchan, oxirida o`ta tajovuzkor usulda amalga oshadi. Belyaev 
tulkilar populyatsiyasi orasidan tinch kuzatuvchan formalarni alohida tanlab 
urchitib, xonakilashtirganda naslda ularning urchish muddati o`zgara borgan 
hamda odamga ko`nikishi asta-sekin orta borgan. Tanlanish olib borilgan tulkilar 
dastlab dekabr — yanvar, ikkinchi marta mart — aprelda urchigan. Vaholanki, 
tanlanish olib borilmagan tulkilar populyatsiyasida urchish faqat aprel oyida 
boshlangan. 
Binobarin, tanlangan tulkilar orasida bir yilda ikki marta urchiydigan va 
odamdan hurkimaydigan, o`z laqabi bilan chaqirganda tez keladigan formalar hosil 
bo`lgan. Bundan tashqari, tulkilarda tullash muddati ham o`zgargan. Tanlanish 
o`tkazilgan tulkilarda tullash yanvar — fevral, tanlanmagan tulkilarda esa aprel 
oyida boshlangan. Tulkilar fe’l-atvorida yuz bergan bunday o`zgarishlar mashq 
natijasi bo`lmay, balki genotipning o`zgarishi bilan uzviy bog`liq ekanligi 
tajribalarda isbotlangan.
Ma’lumki, yuksak umurtqali hayvonlar, xususan sut emizuvchilar ontogenezini 
boshqarishda neyrogumoral sistema muhim ahamiyatga ega. Aniqlanishicha, 
destabillovchi tanlanish tufayli buyrak usti bezi, jinsiy bezlardan ajralgan 
gormonlar ham o`zgargan. Ular o`z navbatida genlarning bioximiyaviy aktivligiga 
ta’sir etgan. Aytilganlarning barchasi tulkilarda stabillashtiruvchi tanlanish 
oqibatida tarixan tarkib topgan ontogenezning o`zgarishiga sabab bo`lgan. 
Shunga ko`ra, destabillovchi tanlanish deb nomlangan. 

---

157