Funktsiyalari davlat byudjeti daromadlari, tuzilmasi va dinamikasi

Soliqlar – bu davlat (markaziy yoki mahalliy hokimiyat) yuridik va jismoniy shaxslardan undiradigan majburiy to’lovlar hisoblanadi. Agar ularning moddiy mazmuniga e’tibor qiladigan bo’lsak, soliqlar – milliy daromadining xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholidan umumdavlat ehtiyojlari uchun undiriladigan qismini tashkil qiladi.
Soliqlar rivojlangan tovar ishlab chiqarishning muhim kategoriyasi bo’lib, albatta yanada kengroq kategoriya – davlat byudjeti bilan chambarchas bog’langan. Chunki soliqlar byudjetining shakllanishida ishtirok etadi. Soliqlar fiskal (xazina daromadlarini to’ldirish) va rag’batlantiruvchilik vazifalarini bajargan holda yagona byudjet jarayonida ishtirok etadi.
Birinchi vazifa byudjet daromadlarini bajarish uchun aholi va korxona daromadlarining bir qismini olish (olib qo’yish) yo’li bilan olib boriladi, ikkinchi vazifa esa, mehnat, resurslarni tejamkorlik bilan ishlatish, ishlab chiqarishni kengaytirish va texnika bilan qayta qurollantirishi motivlariga iqtisodiy dastaklar orqali ta’sir ko’rsatishda o’z ifodasini topadi.
Soliqlar tasnifi davlat byudjetining jami daromadlari kabi birqancha belgilar bo’yicha amalga oshiriladi. Ularga quyidagilar kiradi:

• 
  soliqlarni undirish va ularni soliq to’lovchining mahsuloti qiymatiga kiritish shakli va usullari;
  
• 
  soliq solish (soliqqa tortish) ob’ekti (tarmoq, idora, ularning ahamiyati);
  
• 
  ular tushum bo’ladigan byudjetlar darajasi.
  

Undirish shakllariga ko’ra soliqlar to’g’ri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlarga bo’linadi. Egri soliqlar tovar (xizmatlar, ish) narxini oshiradi, chunki ular bevosita narx miqdoriga qo’shiladi. Odatda bunday soliqlar byudjetga korxonalar, tashkilotlar va boshqa xo’jalik bo’g’inlaridan tushsada, aslida ularning haqiqiy to’lovchilari tovarlar va xizmatlarning iste’molchilari hisoblanadi, chunki ular narxdagi soliq miqdorini qoplaydilar.
To’g’ri soliqlar jismoniy va yuridik shaxslarning daromadlarini bevosita kamaytiradi, chunki bu soliqlar daromadlar (foyda, kapital, ish haqi)dan, shuningdek mulkning ayrim turlari (ko’chmas mulk, er, tabiiy resurslar va boshqalar)dan undiriladi. To’g’ri soliqlar ishlab chiqarish (muomala) xarajatlariga kiritilishi mumkin yoki bevosita daromadlardan undiriladi.
Aniq bir soliq turini hisoblash tartibini belgilashda asosiy narsa – soliqqa tortish ob’ektidir.
Bevosita soliqqa tortish ob’ektlariga jami turdagi resurslar, daromadlar, mol-mulk, egri soliqqa tortish ob’ektiga ayrim tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan pul aylanmasi (yoki uning bir qismi) kirishi mumkin.