Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

26.2. O‘tga va kislotaga chidamli xom-ashyolar
O‘tga chidamlilik (olovbardosh) metallarning 1000
o
dan ham yuqori 
temperaturada havo va boshqa gazsimon muhit ta’sirida kimyoviy emirilishga 
chidamlilik xususiyatidir. Oksidlaydigan atmosferada metall (qotishma) ning 
olovbardoshlik xossasi metall sirtida oksid – kuyindi qatlami (metall ichida gaz 
diffuziyasini qiyinlashtiradigan qatlam) hosil bo‘lishiga bog‘liq. Olovbardoshlik 
metallning kislorod yutishi hisobiga metallning massasi ortishi yoki uning sirtidan 
kuyindi yo‘qolishi natijasida massasi kamayishi bilan ifodalanadi. O‘tga chidamlilik 
materialni yuqori temperaturali sharoitda ishlatish mumkinligini belgilaydigan muhim 
omil hisoblanadi. 
O‘tga chidamli qotishmalar (xom-ashyolar) asosini nikel, temir yoki temir-nikel 
materiallari tashkil qiladi. Ularning tarkibida 30% gacha xrom bo‘lib, yuqori 
temperaturali havo yoki gaz muhitida korroziya (zanglash)ga yaxshi chidaydi. Ba’zi 
o‘tga chidamli xom-ashyolar alyuminiy yoki kremniy bilan legirlanadi. Qizdirilganda 
ularning sirtida zich himoya pardasi hosil bo‘ladi. Legirlovchi elementlar (xrom, 
alyuminiy va boshqa) oksidlaridan iborat bu pardalar asosiy elementlarning 
oksidlariga nisbatan termodinamik jihatdan turg‘un bo‘ladi. Pardaning himoya qilish 
xossasi uning zichligi va asosiy metall bilan mustahkam birikishiga bog‘liq. O‘tga 
chidamli qotishmalar (xom-ashyolar) asosan, qizdirish elementlarining detallari va 
qarshiliklarning elementlarini tayyorlash uchun ishlatiladi. 
Kislotaga chidamli xom-ashyolar (materiallar) metall va metallmas (anorganik 
va organik) xillarga bo‘linadi. 
Metall kislotabardosh metariallarga temir asosidagi qotishialar (yuqori 
legirlangan va uglerodli po‘latlar, cho‘yanlar), rangli va nodir metallar (nikol, mis, 
alyuminiy, titan, sirkoniy, oltin, platina va ularning qotishmalari kiradi. 
Metallmas (anorganik) kislotabardosh metariallar, odatda, silikat kislotalar 
tuzlaridan iborat bo‘ladi. Bunday materiallarga tosh holatda quyilgan metariallar, 
silikat va kvars shishalar, kislotabardosh beton va sementlar, kislotaga chidamli 

---

167 
keramik materiallar, emallar va tog‘ jinslari – asbest, granit, beshtaunit, andezit va 
boshqalar kiradi. Organik kislotabardosh materiallar – polietilen, polivinilxlorid, 
polipropilen, ftoroplastlar, sintetik kauchuk asosidagi rezinaning ba’zi turlari va 
boshqalar keng tarqalgan.
Kislotabardosh materiallar kimyo, engil va oziq-ovqat sanoatlarida, 
mashinasozlik hamda elektrotexnikada qo‘llaniladi. 
Xulosa 
Mavzuda shisha, sopol, o‘tga va kislotaga chidamli xom ashyolarning qanday 
genetik kon turlari bilan bog‘liqligi, tog‘ jinslari va ularning xususiyatlar, dunyodagi 
davlatlar misolida zahiralar va ularning qazib olinadigan miqdorlari, konlarning nomi 
va joylashgan eri, xalq xo‘jaligining qaysi sanoat va sohalarida foydalanish 
mumkinligi to‘g‘risidagi barcha ma’lumotlar keltirilgan.